Բար-Լեզվի և գոյության արմատը
Հայ ժողովուրդը ասում է․ «Բարևն Աստծունն է»։
Այս կարճ խոսքը վկայում է, որ հայերենում «բար» բառը միշտ եղել է ոչ միայն բարոյական, այլ նաև աստվածային կատեգորիա։ Մեր լեզվում այն կապի ձև է, խոսքի ծես, շփման լույս։
Երբ հայը ասում է «բարև», նա պարզապես չի ողջունում` խոսքի միջոցով կիսում է Աստծո ներկայությունը։ «Բարև»-ը մեր լեզվի մեջ աղոթքի ուժ ունի․ այն շնորհք է, օրհնություն և լույսի բաժին։ Այդ պատճառով էլ «բար»-ը հայ մտածողության մեջ դառնում է ոչ թե վարքականոն, այլ աստվածային կարգի նշան, խոսքի ամենաբնիկ լույսը։
Մի հատիկ այս բառի մեջ ամփոփված է հայի աշխարհայացքը՝ կարգ, ձև, ներդաշնակություն, այն, ինչ պահում է մարդու և աշխարհի հավասարակշռությունը։ Դարերի ընթացքում փոխելով իր ձևը՝ «բար»-ը դարձել է մեր ինքնության հիմնային նշաններից մեկը՝ բարի մարդ, բարք, բարօրություն, բարեպաշտություն։
Լեզվաբանորեն «բար»-ը գալիս է հնդեվրոպական bher / bhar արմատից, որը նշանակում է կրել, պահել, բերել։ Այսինքն՝ իր սկզբնական իմաստով այն կապված է կյանքի շարունակության, պահպանման և հավասարակշռության գաղափարի հետ։
Հին հայերենում «բար» նշանակում էր բարություն, նաև ձև, կերպ (բար և կերպ),
սովորություն (բարք), կարգ, վիճակ (բար եղանակ), բարենպաստ պայման կամ կարգ (բարօրություն)։
Այսպիսով, բարը հայ մտածողության մեջ կեցության ներդաշնակ ձևն է՝ այն ուժը, որը պահում է կյանքի ընթացքը և դարձնում այն լույսի ու կարգի զրույց։ Հայերեն «բար» բառի հնչյունական ու իմաստային կառուցվածքում լսվում է նաև «ար» արմատի լույսը՝ այն նույն հնագույն հիմքը, որից ծնվում են արեգակ, արարիչ, արքա, արի, Արարատ բառերը։ «Ար»-ը հայոց լեզվում նշանակում է արարում, լույս, կենարար շարժում՝ այն ընթացքը, որով աշխարհը ծնվում է և ձև ստանում։ Իսկ «բար»-ը նշանակում է պահել, պահպանել, կրել։ Այս երկու արմատների հարաբերությունը կարելի է արտահայտել այսպես․ Արն արարում է, բարը՝ պահում։
Եթե արը լույս է տալիս աշխարհին, ապա բարը պահում է այդ լույսը։ «Բար»-ը դառնում է բարոյական կարգ, այլ արարածի հավասարակշռությունը պահող ուժ։ Այն պահպանում է լույսի ընթացքը, որպեսզի աշխարհը չխաթարվի իր հիմքից։ Այդ պատճառով էլ «բար»-ի մեջ մշտապես հնչում է արարչական լույսի արձագանքը (Եվ Աստված տեսավ, որ լույսը բարի է` նախաստեղծ վիճակից մինչև շարունակություն մարդու լեզվի մեջ):
Երբ բարը դառնում է ածական՝ բարի, այն այլևս միայն որակ չէ, այլ մարդու ներքին հավասարակշռության արտահայտություն։ Բարին այն մարդն է, ով ապրում է լեզվի, հողի և խղճի համաչափությամբ։ Հայ մշակույթում բարի լինելը չի սահմանափակվում զգացմունքով․ այն վերաբերում է մարդու և աշխարհի հարաբերությանը։ Բարին ներդաշնակություն է, ոչ պարզապես մեղմություն։
Բարի մարդը, ինչպես ասում է ժողովուրդը, տուն է հիշեցնում։ Նրա կողքին աշխարհը կարող է հանգչել՝ առանց վախի։
Հայ մտածողության մեջ բարին և չարը հավասար հակառակներ չեն` նույն կեցության տարբեր վիճակներ։ Բարը կյանքի ընթացքն է, աստվածային կարգը, իսկ չարը՝ այդ ընթացքի խախտումը, մարդու բաժանումը իր արմատից ու լույսից։ Գրիգոր Նարեկացու համար բարին նախ և առաջ աստվածային գործողություն է։ «Տե՜ր գթած, բարերար Դու ես, Տե՜ր, միայն գթած, բարերար» (Գրիգոր Նարեկացի, «Մատյան ողբերգության», ԲԱՆ ՁԲ Է): «Մատեան ողբերգութեան»-ում բարիքը երբեք մարդու սեփականություն չէ․ այն միշտ ներկայացվում է որպես Աստծուց եկող շնորհ՝ Աստծո կամքով տրված կամ հեռացված պարգև, աստվածային լույսի չափ։ Նարեկացու լեզվում Աստված բազմիցս կոչվում է բարերար՝ կյանք պարգևող և պահող ուժ։ Այդ պատճառով նրա մոտ բարիքը ոչ թե էթիկական, այլ աստվածաբանական կարգ է։ Այն վարքուկանոնի արդյունք չէ, Նարեկացու մոտ գոյության պայման է։
Հովհաննես Թումանյանը բարու այս աստվածաբանական հորիզոնը տեղափոխում է մարդու ներսը։ «Բարի և չար» հոդվածում նա շեշտում է, որ «բարին մարդու մեջ է, ոչ թե արտաքին երևույթների մեջ»։ Թումանյանի աշխարհայացքում բարը դառնում է մարդու ներքին չափը՝ այն հավասարակշռությունը, որով մարդը կանգնում է աշխարհի առաջ։ Այստեղ բարին այլևս շնորհ չէ վերևից, սա պատասխանատվություն է ներսում։
Հրանտ Մաթևոսյանի մոտ բարու հարցը դառնում է բացահայտ գոյաբանական։ Հարցազրույցում («Այսօր ես չեմ իշխում ժամանակի վրա») նա հարցադրում է․ «Կարո՞ղ է գոյություն ունենալ ճշմարտությունը, բարին մեզնից դուրս, իսկ իրական կյանքը՝ միայն մեր հոգում»։ Մաթևոսյանի ձևակերպմամբ՝ բարը կապված է հողի և մարդու հետ, և հենց այդ կապի մեջ է դառնում գոյության խնդիր։ Այստեղ բարին այլևս ո՛չ տրված շնորհ է, ո՛չ էլ կայացած ներքին չափ, այլ բաց հարց՝ լարված որոնում, որ մարդուն կանգնեցնում է իր գոյության պատասխանատվության առաջ։
Այսպես, Նարեկացու աստվածային բարերարը, Թումանյանի մարդկային ներքին բարը և Մաթևոսյանի գոյաբանական հարցադրումը ձևավորում են մի շարունակական շղթա հայ մշակույթում։ Բարը մնում է նույնը իր էությամբ, փոխվում է միայն նրա տեսանելի դաշտը՝ Աստծուց դեպի մարդ, մարդուց դեպի գոյության հարցը։
Նարեկացին՝ լույս է,
Թումանյանը՝ չափ,
Մաթևոսյանը՝ հարց։
Եվ գուցե հենց այդ պատճառով էլ հայը, հանդիպելով, առաջինը ասում է՝ «Բարև»։ Որովհետև ամեն խոսք, որ սկսվում է բարով, պահում է աշխարհի հավասարակշռությունը։
Լիլիթ Հակոբյան