Լառուսը
«ArtCollage»-ն իր ընթերցողներին է ներկայացնում մի հատված Շուշանիկ Թամրազյանի նոր ՝ «Հողմածաղիկ» գրքից:
***
30. 08. 2024
ք. Երևան
Այդ օրը՝ հետկեսօրին, վերջին դասից առաջ, ինձ դպրոցից բերել էին տուն: Արև էր, ու դասարանի պատուհանից երևում էր փոշու կոհակվող, անվերջանալի վայրէջքը նարնջագույն ծաղիկների թառամած գլխիկներին: Օրվա ինչ-որ ժամի ավարտվող աշնան ծանրությունը դասարանի փեղկերով ու վարագույրներով ծորում էր ներքև, չէր հասնում ինձ, բայց առանց այն էլ հաստ, բրդյա բլուզի տակ մարմինս ծանրանում էր, ընդարմանում դարանած, կաշկանդված մի ընդարմությամբ, ես մտնում էի աներևույթ, թափանցիկ սենյակը՝ դասարանի խորքում, ու մինչև դասի ավարտը հետևում անխափան ընթացակարգին՝ մի տեսակ կիսատ ու դատապարտված անտարբերությամբ. ստիպված էի պատասխանել հարցերին, երբ դիմում էին ինձ, մասնակցել դասին: Անտեսանելի մի ձեռք իրար էր կապակցում իրար հերթագայող գործողությունները, քայլերս, հարցերը, պատասխաններս, մինչ ես այդ ամենին հետևում էի հոծ վարագույրի հետևից:
Երրորդ դասից հետո անհասկանալի թուլություն էի զգացել: Ամեն ինչ եղել էր շատ արագ՝ մի քանի ակնթարթում. տարածությունը սկսել էր տարերայնորեն ահագնանալ ու հանկարծ շուռ էր եկել: Զգուշացրել էին մայրիկիս ու ինձ տարել էին տուն: Տանը բացել էին հյուրասենյակի ծալովի բազկաթոռը, ու ես հայտնվել էի ծածկոցների ու վերմակների եռաշերտ ծանրության տակ: Նոյեմբեր էր, բայց Ավանի բարձրահարկերում արդեն ցուրտ էր ցերեկվա ավարտին, ու տանը շրջում էինք աշնանային վերարկուներով ու գործած շալերով: Ժամը չորսից-հինգից տան սենյակներում հաստատվում էր դժգույն, երկարող անորոշությունը, ու մենք հետուառաջ էինք անում նրա միջանցքներում: Տանը վիճակս առանձնապես չէր լավացել. անբացատրելի թուլությանը գումարվել էին գլխացավն ու սրտխառնոցը...
-Մրսածություն է կամ թունավորում...,-եզրակացրել էր մայրս՝ անհանգստացած:
Ես տասնհինգ տարեկան էի: Առջևում ձմեռն էր, սպասման ու ծանրացող քայլերի ձմեռը. անվերջանալի երեկոների ու գիշերների ձմեռը միակ՝ էլեկտրական սալօջախով տաքացվող սենյակում, տարաժամ հյուրերն ու այցելությունները ու իմ «առանձնացած» անկյունը՝ լուսամուտագոգին դրված մոմով, քայլերի աղմուկը ամբողջ գիշեր աստիճանավանդակում: Գիշերվա մի ժամի տարածությունն ու ժամանակը դառնում էին անչափելի, մթությունը սկսում էր շնչել իր երկրորդ, ազատագրված շնչառությամբ: Երբեմն մի գիրքը վերջացնում էի մի գիշերում ու լուսադեմին խոնարհվող մոմի հետ հանձնվում բրդյա ծածկոցի տիրապետությանը:
Այդ օրը կարևոր օր էր: Հայրիկս վերադառնում էր Ֆրանսիայի առաջին ուղևորությունից: Ես ու քույրերս այդ վերադարձին սպասում էինք արդեն մի շաբաթ, օրըստօրե ահագնացող անհամբերությամբ ու մի տեսակ տոնական անհանգստությամբ, ինչպես Նոր տարուն կամ ամառային արձակուրդներին են սպասում: Մեկնելուց առաջ ընդհանուր կատակների, ուրախ զրույցի մեջ հայրիկիս ասել էի. «Եթե կարողանաս, խնդրում եմ, որևէ ֆրանսերեն գիրք բեր ինձ համար»:
Ֆրանսերեն սկսել էի սովորել տասնմեկ տարեկանից: Տասներկու տարեկանում դպրոցական դասագրքերին ու դպրոցի գրադարանում գտած թղթե դժգույն կազմերով գրքերին փոխարինել էին ուրիշ, իսկական գրքեր, որ ինձ մոտ էին հայտնվում հրաշագործ մի պատահականությամբ՝ հայրիկիս ծանոթների, ընկերների միջոցով, կամ էլ իմ տենդագին որոնումների արդյունքում գրախանութների համապատասխան բաժիններում: Հիշում եմ առաջին «Première»-ն ու «Cahiers du cinéma»-ն, որ հայրիկիս ընկերուհին էր մեր տանը մոռացել՝ Էլլան՝ թագուհու մորթե օձիքով իր վերարկուով, որ «Փարիզի վերարկուն» էր, «Կարմիրն ու սևի» թղթե, նրբագեղ կազմը՝ Ժերար Ֆիլիպի և Դանիել Դարյոյի լուսանկարով, որ հայրիկիս ընկերն էր ինձ ուղարկել՝ հոր գրադարանի հատուկ կնիքով, հիշում եմ «19-րդ դարի Ֆրանսիական քնարերգության անթոլոգիան»՝ պապիկիս մակագրությամբ. «Սիրելի Շուշանիկին՝ պայծառ հույսերով՝ պապիկից»: Ոսկենախշ հնատիպ կազմով, ոսկեզօծ կռնակով այդ գիրքը պապիկս ինձ նվիրել էր այն օրը, երբ չնայած մայրիկիս հորդորներին՝ չորրորդ դասարանում անգլերենի փոխարեն ընտրել էի ֆրասերենը՝ «Բալզակի և Հյուգոյի» լեզուն:
Գրքերը կլանում էի մեկ-երկու օրում: Գրքի 40-50 տոկոսը չէի հասկանում, բայց դա չէր կասեցնում անհագ ընթացքը: Օտար բառերը, շարահյուսական կառույցները՝ սուր-սուր, երկարող իրենց վերջավորություններով, հորդում էին ալիքների պես, ու շուտով կոհակվող ճոճքը ողողում էր ամեն ինչ: Օտար բառերի հնչողությունը ստվերոտ ուրվագծեր էր նկարում՝ գծված ասես կապույտ մի մատիտով, կապույտ, ստվերոտ պատշգամբներ, որ շնչում էին իմ կյանքի ժամերին զուգահեռ:
Այդ օրը պառկած էի անցկացրել՝ հետևելով ժամերի տձև, տարտամ հերթագայությանը: Հավանաբար, իսկապես հիվանդ էի կամ թույլ, որովհետև երեկոյան, երբ քայլերի ձայն էր լսվել, աղմուկով բացվել էր միջանցքի դուռն, ու հայրիկս ներս էր մտել, ես շփոթված իրարանցմանը հետևել էի՝ անկողնում պառկած:
Հայրիկս հարցերի կրակահերթերին պատասխանում էր ցրված: Նոյեմբերին օրերը կարճացել էին: Ժամը հինգից հետո բնակարանը սկսում էր կապտել, հետո՝ մթնել, մինչև առաջին մոմերի սարսուռը տան սենյակներում: Սենյակի կիսամթում հայրիկս նստած էր բաց շագանակագույն իր անձրևանոցով, ես նայում էի նրա գեղեցիկ, գունատ կիսադեմին: Դիմագծերում փնտրում էի ծածուկ, գրքային քարտեզագրությունը, որ ոչ մի հարցով սպառել հնարավոր չէր:
Գրեթե մութ էր սենյակում, երբ նա բացել էր ճամպրուկն ու քույրերիս զվարթ բացականչությունների ուղեկցությամբ ինձ էր մեկնել սպիտակ տոպրակը: Չէի ուզել հավատալ, բայց տոպրակում իսկապես գրքեր էին: Տոպրակը դրել էի անկողնուս ու մի քանի րոպե տևած վարանումից հետո սկսել էի դատարկել պարունակությունը. ֆրանսիական դասականների երազային, նկարազարդ կազմերը հետևել էին իրար. Գի դը Մոպասան. «Մի կյանք», Արթուր Ռեմբո. «Պայծառացումներ», Վիկտոր Հյուգո «Իննսուներեքը», Մարսել Պրուստ «Սվանի մի սեր», Էմիլ Զոլա «Ժերմինալ», Շառլ Բոդլեր «Չարի Ծաղիկներ», Օնորե դը Բալզակ «Էժենի Գրանդե»... Հերթով շարում էի անկողնուս: Երբ վերջապես դատարկվել էր տոպրակի պարունակությունը, հայրիկս մոտեցել էր կտորից ճամփորդական պայուսակին ու ինձ էր պարզել հաստ, գունավոր կազմով հատորը: Ես ճչացել էի հրճվանքից.
-Լառո՜ւս...
Դա «Ալվան ծաղիկի» հեքիաթը չէր...
Հիմա տարիներ են անցել: Ու սեփական հրճվանքի ուղեծիրը ես վերագտնում եմ դժվարությամբ, ժամանակ առ ժամանակ սեփական զգացողություններս փախչում են ինձնից, դավաճանում՝ ասես ապավինած անծայրածիր տարտամության համր պատյանին: Հիշողության ստվերները երբեմն չեն դիմանում անձևության անգո թափորներին ու հեռանում են: Ես չգիտեմ՝ ինչ զորություն էի վերագրում երազային, պատկերազարդ «Լառուսին», որ ինձ չէր հաջողվել գտնել Երևանի ոչ մի գրախանութում: Ուրիշ շատ բառարաններ ունեի՝ ռուսերեն-ֆրանսերեն բացատրական բառարաններ, ակադեմիական խորհրդային հրատարակություններ: Բայց պատանեկան իմ մտապատկերներում «Լառուսը», հավանաբար, Ֆրանսիան էր՝ անհավանական և իրական. մոլիերյան Պալե-Ռուայալն ու Վերսալը, Բալզակի Սեն-Ժերմենն ու Սոմյուրը, Հյուգոյի Փարիզը՝ արծաթե ու բազմանվագ, Փարիզյան կոմունայի կապույտ ստվերները, Սեն-Ժյուստը՝ տիկնիկի նրբագեղ իր գանգուրներով՝ այդ ամենը պետք է տեղավորվեր «Լառուսում», բայց էլի ուրիշ մի բան, որ սկսվում էր անուններից ու վերնագրերից անդին՝ նրբիրան գրերի խաղացկուն պարտեզներում... Հատորը զգուշությամբ հանել էի պատյանից ու սկսել թերթել. այո, նկարներն էի նայում, իսկապես նկարներն էի նայում: Հերթով կարդում էի տառերը՝ պատկերից պատկեր:
Արդեն կեսգիշեր էր, երբ սկսել էինք ընթրել: Ես այդպես էլ վեր չէի կացել ու ընթրիքին մասնակցել էի անկողնու մեջ: Ի վերջո, բոլորը քուն էին մտել: Հատորները շարել էի մահճակալիս առաջ դրված երկու աթոռներին, կողք կողքի, «Լառուսը» պահել բարձիս կողքին: Գիշերը ժամանակ առ ժամանակ արթնանում էի անհավանական այդ գիտակցությունից. նայում էի «Լառուսին», գրքերին, նորից աչքերս փակում:
Շատ ֆրանսերեն գրքեր էին դրան հաջորդելու. հայրիկիս, մեր ընդհանուր ծանոթների, ֆրանսիացի իմ ընկերների նվերները և վերջապես գրքեր, որ ես էի գնելու իմ սեփական ուղևորությունների կամ ուսումնառության տարիների ընթացքում, մինչև արարը վերածվեր պարզ, առօրեական գործողության, կորցներ իրադարձության իր տոնականությունը՝ թաքուն ու թանկ: Բայց առաջին ցնծության այդ պատկերը մնում է անկրկնելի՝ հյուսված կապույտ գրերի երկարող պարտեզներին, մեր հոգսերի ու պայծառ հույսերի ձմեռներին, մեր լույսերին, երազներին, հայրիկիս լռող ու խոհուն դեմքին դանդաղ ցրտող մեր սենյակի կիսամութում:
Շուշանիկ Թամրազյան