Նամակի տեսարան
«ArtCollage»-ն իր ընթերցողներին է ներկայացնում ամերիկացի գրող, քննադատ, սցենարիստ, կինո և թատերական ռեժիսոր Սյուզան Զոնթագի գործերից մեկը՝ «The New Yorker»-ի նախաբանով:
****
Գրողն այստեղ միավորում է նամակագրության փաստական և գեղարվեստական պատմություններ շարադրելու կերպը։ Այն սկսվում է գրողի մտքերից, թե ինչպես պետք է պատրաստվել գրելուն՝ «ձեռքի տակ եղած համապատասխան գործիքներ՝ գրիչ, մատիտ, գրամեքենա, համակարգիչ․․., և այնուհետև սկսում է մի շարք պարբերություններ, որոնք պատկերում են փաստացի և հորինված նամակներ գրելու տեսարաններ։ Ալեքսանդր Պուշկինի՝ Եվգենի Օնեգինի սիրո պատմությունը գերակշռում է՝ ի թիվս այլ պատմությունների՝ ներառյալ Դումանի մահապատժի նախորդ գիշերը, երբ նա նամակ է գրում կնոջը, Օսակա չվերթի համար դատապարտված երկու ուղևորների նամակ գրելու փորձերը։ Գրողը նաև անդրադառնում է Կաֆկայի՝ հորն ուղղված նամակներին՝ առանց ուղիղ հղումներ տալու։ Գրում է սիրո տարբեր խնդրանքներ, ուրվականների նամակներ, որոնք պարզ չէ, թե երբևէ փոստով ուղարկվել են, թե՝ ոչ և բացատրություններ, թե ինչու այլևս նամակներ չեն գրվում․․․
The New Yorker, 18.08.1986
****
Խորը շունչ քաշիր։ Դեռ ոչինչ պետք չէ անել․ դու պատրաստ չես։ Իսկ ե՞րբ պատրաստ կլինես: Երբեք։ Երբեք։
Սա նշանակում է՝ ես պետք է հիմա սկսեմ։
Չփորձես նորից մտածել, թե դա շատ բարդ է։ Բնավ՝ շատ պարզ է։
Թույլ տուր սկսեմ․ ամենն արդեն սկսվել է, հիմա պետք է հասնեմ հետևից։
Այդպես չէ, հիմարի՛կ։ Անհնար է սկսել մի բան՝ աթոռի եզրին հազիվ նստելով։ Մարդավարի նստիր։
Ինձ մի՛ հուսահատեցրու, չե՞ս տեսնում, ես գրեթե սկսել եմ։ Խորը շունչ, զգացմունքների կուտակում․ անհրաժեշտ պարագաները ձեռքի տակ են՝ գրիչ, գրամեքենա, համակարգիչ։
Ինքդ էլ գիտես՝ ամենն ինքդ էլ կործանելու ես։ Նման գործերը ժամանակ են պահանջում։ Պետք է հող պատրաստել այս ամենի համար։ Բոլորն անհամբեր սպասում են, որ հայտնվես։
Հավանաբար, իմ երկրո՞րդ հայտնվելը նկատի ունես։ Խնդրանքներ, ներումներ։
Հա, խոստովանեմ որ իրավունք ունես։ Խորը շնչիր։
Իսկապե՞ս շնչում ես։ Շնորհակալություն։ Իսկ ես արյունահոսելու իրավունք ունե՞մ։ Այնպես, որ չդադարեցնեն, լարան չդնեն, չվիրակապեն։ Թող փորձեմ։ Ուղղակի ուշադրություն մի դարձրու, երբ փորձելիս լինեմ։
****
Գործողություն 1, տեսարան 2. Ճակատը խոժոռելով, քրտնած ափերն իրար սեղմելով՝ Տատյանան նստում է իր ննջարանի սեղանի մոտ և սկսում է նամակ գրել Եվգենիին։ Մեկ բառ գրելուց հետո նա կանգ է առնում։ Ինչպե՞ս կարող է գրել մի տղամարդու, որին կյանքում ընդամենը մեկ անգամ է հանդիպել՝ աղջկական ամաչկոտ իր տեսադաշտի՝ լուսամուտի շրջանակից։ Ու թեպետ աչքը չէր կտրում նրանից, իր հայացքն այդպես էլ չբարձրացավ նրա վերարկուի փայլուն կոճակներից։ Ու ջերմության այս ինչ ալիք է, որ ուզում է հիմա դրսևորվել։ Նա կանգնում է ու դայակից թեյ խնդրում։ Դայակը թեյ ու կարկանդակներ է բերում։ Տատյանան մռայլվում է ու սկսում է նորից գրել։ Աչքերի առաջ նրա պատկերն է արտացոլվում, գնալով այն ավելի սեղմվում, փոքրանում, անէանում է հեռվում։ Իր սերը. ահա թե ինչ է ուզում արտահայտել։ Ու նա երգում է։
****
Քամին փեղկերն է թակում, Եվգենիի՝ սագի փետուրից գրիչը ճարպկորեն վազում է թղթի վրայով․ ասես փոքրիկ ձուկ լինի, որ լողում է՝ թափահարելով լողակը։ «Սիրելի՛ հայրիկ, վաղուց էի ուզում քեզ շատ բան ասել, բայց չէի համարձակվում, երևի համարձակություն ունենամ ամեն ինչ գրել նամակով, միգուցե թղթի հետ մենակ մնալով ավելի համարձակ լինեմ»։
Նամակը նման խոսքերով սկսելով՝ Եվգենին կփորձի ամեն բան անել, որ հետաձգի վճռորոշ բացատրությունը։ Սա մեղադրական նամակ կլինի, եթե միայն Եվգենին քաջություն ունենա գրելու։ Այն շատ երկար կլինի։ Եվգենին փայտ է նետում այրվող կրակին։
****
Դումանի կախաղանի նախորդող գիշերն է՝ ժամը մեկն անց տասը՝ ճաշից հետո է։ Հնչում են օրհներգեր և ազատության մասին երգեր, որոնք հարևան խցերի ընկերներն են երգում մինչև լուսաբաց՝ ի նշան աջակցության։ Դումանը նստում է խցի քարե հատակին՝ երեքը չորսի սահմանազատմամբ, ծնկները մոտեցնում է կրծքին, ծնկներին մի թուղթ է դրված, մատիտը խցկած է ձախ ձեռքի երեք խեղված մատների միջև. աջը կոտրված է։ Եվ կամաց-կամաց, ուշադիր հետևում է վերջին նամակի բառերին՝ «Երբ այս տողերը կարդաս, ես այլևս ողջ չեմ լինի: Գոտեպնդվի՛ր։ Ես հանգիստ եմ: Մենք՝ Մբանգելին ու ես, երկուսս էլ մահանում ենք՝ գիտակցելով, որ մեր զոհաբերությունն իզուր չէ: Ինձ համար շատ երկար չտխրես։ Ուզում եմ, որ նորից ամուսնանաս։ Մխիթարի՛ր տատիկիս։ Համբուրի՛ր երեխաներին»։ Այս տողերում ավելին էր, այս անկայուն տպագրված տառերի մեջ մի ուրիշ ասելիք կար, որը, թերևս, ամենակարևորն էր։ Նամակն ավարտվում է հետևյալով՝ «Հ․Գ․ Աղջի՛կս, միշտ հիշիր, որ հայրդ սիրում է քեզ և ուզում է, որ դու մայրիկիդ նման լինես։ Իմ սիրելի տղա, խնդրում եմ, հոգ տար մորդ մասին․ օգնությանդ կարիքը մայրդ շատ կունենա։ Լավ սովորիր, որ կյանքի պայքարում կարողանաս քո տեղը գտնել»։
****
Միայն մտածեք, այս անարվեստ նամակները նա գրել է իր բարդ վեպերի ու էսսեների ընդմիջման ընթացքում, որոնք նրան արագ համբավ են բերել, իսկ հիմա երկու հատորով հրապարակվել է նրա նամակների ժողովածուն և, ասում են, թե սրանք լավագույնն են նրա բոլոր գրածներից։ Գրավում և հմայում են ոչ միայն նրա ոգեշնչող տողերը, այլև բոլորին հուզում է նրա կերտած սիրող ընտանիքի պատկերը, որում ապրել է նման կինը։ Մի՞թե նման սիրող ընտանիքներ դեռ կան։ Նույնիսկ մեր օրերո՞ւմ։ Ոչ ոք այդպես էլ չի իմանում քրոջն ուղղված նյարդային նամակների գոյության մասին, որտեղ աշխարհն ազնվության քաղցով է ապրում։ Մեր աշխարհը։ Ամուսնուց լավ իրեն ոչ ոք չի ճանաչում։ Ոչ ոք չգիտի, թե ինչպիսին էր նա կյանքի վերջին ամիսներին՝ սարսափելի հիվանդության ճիրաններում, երբ ուղեղի քաղցկեղը նրան խոսքի կարողությունից էր զրկել, ու ամուսինն էր նամակներ գրում նրա փոխարեն, իր անունից, նամակներ, որոնք նա կգրեր, եթե կարողանար գրել։ Որպես կնոջ հեղինակության պահապան, նա հիմա կարող էր զբաղվել այդ գործով, ինչը կյանքի ընթացքում կինը երբեք չէր թողնի անել։ Նա նույնքան պահանջկոտ կլինի, որքան կինը։ Ինչ-որ մի անհայտ պրոֆեսոր սկսել է աշխատել նրա կենսագրության վրա. դեռ հայտնի չէ՝ արժե՞ արդյոք նրա հետ համագործակցել, թե՝ ոչ։ Հեռավոր Արևելքից թերթերից մեկի թղթակիցը նրան արցունքոտ նամակ է գրում՝ «գրականության համար անդառնալի կորստի» մասին։ Նա պատասխանում է։ Նամակագրություն է սկսվում։ Գուցե գրողը կնոջ վաղեմի սիրեցյա՞լն է։ Հոնկոնգից նամակների մի տրցակ է գալիս՝ վաթսունութ նամակով՝ կարմիր ժապավենով կապված։ Նա ապշած կարդում է այդ նամակները։ Հարված մյուս աշխարհից․ սա այն կինը չէ, որին նա ճանաչում էր։
****
Գործողություն 1, տեսարան 2. Տատյանան խմում է թեյը, որը նրա համար դայակն է բերել։ Ձախ ձեռքը իջեցնելով վերնաշապիկի բացված մասով՝ նա ձեռքը քսում է իր գեղեցիկ ուսին: Նա նոր է սկսել գրել: Խանդավառ ազդակը, որով ձեր զգացմունքները դուրս են հորդում, ինքնին պետք է ծառայի որպես պարգև, բայց դա նրա համար բավարար չէ․ նրան պատասխաններ են պետք։ «Դուք անգամ չնայեցիք իմ կողմը», - գրում է Տատյանան առաջին էջում։ Իսկ երկրորդ էջի մեջտեղում նա գրում է. «Ես հիմա գրում եմ քեզ, որ հարցնեմ՝ երբևէ մտածե՞լ ես իմ մասին»։ Հետո նա արտասվում է (ոչ բանաստեղծության մեջ և ոչ օպերայում, այլ հենց կյանքում), ու նամակը նորից է սկսում։ Իսկ օպերայում նրան նոր զգացմուքներ են շրջանակում, որ էլ երբեք չեն լքի նրան։
****
Ահա և ես, ահա իմ անմահ զգացմունքները, որոնք, ամեն դեպքում, ինձ են անմահ թվում, ու պարզ է, որ այս ամենը կարող էր և չլինել։ Մենք կարող էինք և չհանդիպել։
Մենք հանդիպեցինք՝ շնորհիվ հրդեհի. չէ, ոչ մի լուրջ բան, վեց հարկանի շենք է, որտեղ ինձ բախտ է վիճակվել հստակ վարձով սենյակ գտնել։ Հինգերորդ հարկի վարձակալը, մարիխուանա ծխելով, այրել է ձիու մազերով լցված բազմոցը։ Ծուխ է բարձրացել, թունդ սև ծուխ, ոչ մի լուրջ բան։ Առանց վերարկուի ես դողում էի փողոցում, իսկ դու մետաղադրամ գցեցիր թերթի մեքենայի մեջ, քեզ այդ պահին «The Times»-ն էր հետաքրքիր։ Տեսնելով, որ քո կողմն եմ նայում, ինձ հրդեհի մասին հարցրիր։ Ոչ մի լուրջ բան։ Մենք շրջանցեցինք հրշեջ մեքենաները և մտանք դիմացի սրճարանը։ Անցյալ տարի հունվարին էր դա։ Ոչ մի լուրջ բան։ Իսկ հիմա մեռնում եմ, թե որքան լուրջ է ամեն ինչ։ Ինչո՞ւ գնացիր։ Մի՞թե ինձ չի ցավեցնում նրա սառնությունը։ Այս ի՞նչ սպիտակ թուղթ է իմ առաջ։ Ես նստել եմ, որ նամակ գրեմ քեզ՝ կարո՞ղ ես ինձ նորից սիրել։ Բայց, հավանաբար, այդպես էլ չեմ գրի։
Թարգմանությունը՝ Լյուսիլ Ջանինյանի