«Քեփդ քոք պահի, ընկե՛ր Դեմիրճյան…»
Առավոտ շուտ՝ մութուլուսին, գնում էր արաքսամերձ այգի։ Ավելի ճիշտ՝ տղան էր մեքենայով տանում։ Տարիների սովորություն էր էդ ժամերին զարթնելն ու աշխատելը։ Կինը հետը հաց-մաց էր դնում, որովհետև պերերիվին տուն գալն անիմաստ էր համարում։ Ցերեկը հաց ուտելուց հետո մեկնվում էր ցանցավոր մահճակալին, որի վրա ներքնակ էր փռած, ննջում։ Օրվա մեջ տղան մի քանի անգամ գալիս էր՝ տեսնի հերն ինչի՞ կարիք ունի, իսկ երեկոյան կողմ էլ տանում էր տուն։
Թեպետ սովետի ժամանակ տարբեր ղեկավար պաշտոններ էր զբաղեցրել, ընդհուպ մինչև շրջկոմի առաջին քարտուղար, բայց դե մնացել էր հողին կպած նույն գյուղատնտեսը։ Երբ 1990-ականների սկզբներին սեփականաշնորհմամբ իրենց ընտանիքին էլ կոլխոզի հողերից բաժին հասավ, շատ-շատերի նման չմրմնջաց, չբողոքեց, թե՝ «Ոչ թե հողը տվին գյուղացուն, այլ գյուղացուն տվին հողին»։ Սկսեց մշակել, բերք, հետո էլ՝ կամաց-կամաց եկամուտ ստանալ։ Տասը տարում իրեն բաժին հասած հողը դարձրեց իսկական բերքատու դրախտ։ Նաև տնկարան սարքեց և իր ձեռքով պատվաստված դեղձի, ծիրանի, կորոլյոկի տնկիները մոտիկներին բաժանում էր, մյուսներին, հատկապես դրսեկներին՝ վաճառում։ Յոթանասունն անց մարդ էր ու, բնականաբար, նաև անցյալի հուշերով էր ապրում, ամեն այցելուի պատմում անցած-գնացած կյանքի պատմությունները։
Եվ երբ մի օր տղան երեկոյան ասաց, թե հաջորդ օրը Արարատից մարդիկ են գալու, մի հարյուր հատ տնկի են ուզում տանել, ուրախացավ՝ հա՛մ, որ 100 տնկիի վաճառքից միանգամից մեծ գումար կգար, հա՛մ էլ՝ թարմ ականջներ էին՝ պատմություններ կպատմի։
…Եկան արտասահմանյան մեքենայով։ Ջիպ էր՝ բաց թափքով։ Վարորդը ջահել տղա էր, իսկ գնորդը՝ վաթսուն կամ մի քիչ ավելի տարեկան կլիներ։ Տեսքից երևում էր՝ նախկին պաշտոնյա է, իսկ խոսելուց էլ՝ որ գյուղատնտեսությունից հասկանում է։
Սկսեցին տնկիները ընտրել։ Ինքը բացատրում էր, որ Արարատյան դաշտում թուզն ու կորոլյոկը կաճեն, բայց պտուղները չեն ունենա այն համը, ինչ էստեղ։ Գնորդը հասկացող մարդու նման գլուխն էր տմբտմբացնում։
Երբ հյուրերը տնկիները տեղավորեցին բաց թափքում, ինքը ստացած փողից տասը հազար դրամը հետ տվեց, ասելով, թե դա էլ բիրիկի զեղչն է։ Ապա գնորդին հրավիրեց իր քաշած գինուց մի-մի բաժակ խմելու։ Նստեցին ստվերում. վաղ գարնան արևն արդեն սկսել էր տաքացնել։
Բաժակները լցրեց, ուզում էր բան ասի, մեկ էլ հյուրը, թե՝
-Ես ձեզ ճանաչում եմ, է՜, մի 30 տարի առաջ՝ 1970-ականների կեսերին ձեր տանը եղել եմ։
-Դե, իմ տանն էդ տարիներին էնքա՜ն մարդ է եղել, շրջկոմի առաջին քարտուղարն էի և բոլոր հյուրերին իմ տանն էի հյուրասիրում. էն ժամանակ ռեստորան-մեստորան տանել չկար։ Էդ հետո, երբ որ երևանցի քարտուղարներ նշանակվեցին, դրանք էին բոլորին օբյեկտ տանում։ Եթե անգամ որոշում էին այգիներում հաց տալ, ապա հրահանգում էին, որ անպայման սեղան-աթոռ տանեին։ Մա՞րդ էլ դաշտում հաց ուտելուց սեղան-աթոռ տանի։
Հյուրը հասկացավ, որ էդ խոսքը երկարելու է, և ընդհատեց.
-Ես շատ ջահել էի, որ հայտնվեցի Կենտկոմում։ Դե կարևոր չի, թե ոնց։ Մի անգամ ինձ ու էլի մի քանի հոգու գործուղեցին ձեր շրջան։ Երկու-երեք օր մնացինք։ Վերջին օրը, երբ գործն արդեն ավարտել էինք, դուք հրավիրեցիք ձեր տուն։ Հիշում եմ՝ սարի դոշին երկհարկանի տուն էր։ Բարձրացանք վերև, ձեր տիկինն արդեն սկսել էր սեղան գցել։ Ու էդ ժամանակ դուք ասացիք մի բան, որ քաղաքից եկած կենտկոմականներիս շոկի ենթարկեց։
-Կարող եմ ասել, թե իմ ինչ խոսքից եք դուք, ձեզանից առաջ ու ձեզանից հետո էլ շատերը էդ շոկը ապրել։ Ասացի՝ «դուք, զբաղվեք, նարդի խաղացեք, բան-ման, մինչև մեր տիկինը սեղանը սարքի, ես էլ իջնեմ կովը կթեմ, առաջը խոտ գցեմ, գամ»։
-Այո՛, հենց էդպես։ Մենք շշմած իրար նայեցինք։ Մեր ուղեղներում դա չէր տեղավորվում. ռայկոմի առաջին քարտուղարը կով է պահում, ու ինքն էլ կթում է, կերակրում։
- … Հետո ասացի, որ էս սեղանին ինչ տեսնում եք, մեծ մասը իմ ձեռքով է սարքած՝ պանիրը, մածունը, գինին, արաղը, շրջանակով մեղրն էլ՝ ուստալիք[1]։ Հավ-ճիվ էլ ունեմ, ձուն՝ տնից է։ Ես ոչ մի բանի կարիք չունեմ։
- … Մենք էդ օրը իմացանք՝ ինչ է իսկական տնական կերակուրը։ Բայց, մեկ է, համարում էինք դա աննորմալ մի բան, իսկ վերադառնալուց հետո էլ, որ Կենտկոմում պատմում էինք, չէին հավատում, կա՛մ ծիծաղում էին, կա՛մ էլ՝ պիտակներ էին կպցնում։
-Դե, ես չէի նեղանում ու հետևիցս ասված խոսքերը բանի տեղ չէի դնում. ոնց պարզ եղել էի, երբ հասարակ գյուղատնտես էի, տենց էլ մնացել էի։ Մեզ մոտ հարաբերությունները էդպես էին, մինչև որ երևաններից որոշեցին, որ տեղացին չի կարող լավ ղեկավար լինի, որովհետև կաշառք չի վերցնում, բոլորի հետ մարդավարի է, բոլորին ճանաչում է, գիտի ով ում ցեղից է, ում տղին պետք է առաջ տանել։ Մի խոսքով, ես վերջին տեղացի քարտուղարն էի, ինձնից հետո եկան «գյալմեքը[2]» և նոր բարքեր մտցրին։
-Հիմա, երբ արդեն տասնհինգ տարի ամեն տեսակ պաշտոն թողած գյուղատնտեսությամբ եմ զբաղվում, ձեզ լավ եմ հասկանում,- ասաց գնորդը, -հիմա ես էլ հյուրերիս մենակ իմ տանն եմ հաց տալիս՝ իմ սեփական տնտեսության բարիքներով։
-Դե որ էդքան անկեղծ մարդ ես, մի բան էլ պատմեմ, տեսնեմ՝ էս արարքս ո՞նց կգնահատես։ Ուրեմն, գործուղեցին Մոսկվա՝ հիմա չեմ հիշում՝ ինչ միջոցառման։ ՍՄԿԿ կենտկոմում լինելը հանաք բան չէր, է՜։ Դե, տեղավորել էին հատուկ հյուրանոցում, ընդունելություններ-բան։ Ես էլ հետս մի չեթվեռ տնական գինի էի վերցրել, մտածում էի՝ կոլեգաներ կլինեն, կհյուրասիրեմ։ Հենց առաջին օրվա երեկոյան դրա կեսը ուզբեկ, տաջիկ ու թուրքմեն ընկերներիս հետ խմեցինք։ Նրանք խմում էին ու ասում՝ վրացական ու մոլդովական գինիները «քաք են կերել սրա մոտ»։ Բառացի եմ ասում, հա՜, չկարծես՝ հորինում եմ։
-Հայերե՞ն էին ասում,- ծիծաղեց հյուրը։
-Դե, ռուսերեն ավելի կոպիտ է հնչում, ես մեղմ հայերենով թարգմանեցի։ Միջինասիացիք երկու օր հետո գնացին, մնացի մենակ։ Երրորդ օրվա երեկոյան կողմ հյուրանոցի ադմինիստրատորին, որ շատ բարեհամբույր կին էր, շատ լավ վերաբերմունք էր ցույց տվել, ինչ խնդիր ունեցել էի՝ օգնել էր, ասացի. «Դուք շատ լավ կին եք, ես ուզում եմ ձեզ գինի հյուրասիրեմ։ Եթե դեմ չեք, երեկոյան եկեք իմ սենյակ»։ «Մեծ հաճույքով»,- ասաց ու իսկապես էլ երեկոյան՝ ընթրիքից հետո, եկավ՝ ձեռքին մի տուփ մասկովսկի շոկոլադ։ Գինին լցրեցի, սկսեցինք խմել։ Ես երկու կում արեցիմ, ինքը՝ լիքը բաժակը քաշեց գլխին։ Ասացի. «Ընկե՛ր Կուզնեցովա,-էդպես էինք, էլի, իրեն դիմում,- տենց չի կարելի, մի քիչ զգույշ, է՜, սա քո իմացած գինիներից չի, կտա գլխիդ» ու սկսեցի պատմել, թե էդ գինին ոնց ա ծնվել։ Ես իրեն պատմում եմ, որ մեր կոլխոզի խաղողագործները Դախշլի յոխշի ու Բըրդըհոնջի այգիներից ճութ-ճութ ջոկել են ամենալավ խաղողը, ինքը չի լսում, «Օ՜յ, կակ խորոշո» է ասում ու հերթական բաժակը դատարկում։ Ասում եմ՝ «Էդ ամենալավ խաղողը ես էս ոտքերով եմ տրորել, հյութը հավաքել, լցրել կարասը», ինքը էլի՝ «Օ՜յ, կակ խորոշո». չի լսում ու չի լսում, մենակ կոնծում է։ Ասում եմ, «Կուզնեցովա ջան, գիտե՞ս կարասն ինչ ա։ Կարասում գինին եռացել ա…»։ Մեկ էլ սա մոտ-մոտ արեց, ընկավ դոշիս ու սկսեց գալստուկս քանդել, սարոշկայիս կոճակները բացել ու վիզս համբուրել։ Արագ մի կողմ հրեցի ու գոռացի «Կորի՛ր ստեղից, անբարոյականի մեկը, ես կյանքումս իմ կնոջը դավաճանած չկամ։ Ես քեզ պարկեշտ կին էի կարծում։ Ու դեռ կուսակցական էլ ես, հա՞»։ Դուրս արեցի դրան սենյակիցս, իրա շակալդներն էլ փթավեցի[3] հետևից։ Հաջորդ օրը հյուրանոցի կուսկազմակերպության ժողով հրավիրեցի, պատռեցի դրա դեմքը և պահանջեցի հեռացնել կուսակցությունից, որովհետև նմաններն են վարկաբեկում կոմունիստի անունը։ Ու հեռացրեցին։ Հիմա ասա՝ լավ չե՞մ արել։
Հյուրը մի պահ մտքերի մեջ ընկավ, հետո՝
-Եթե դա պատմած լինեիք էն տարիներին, երևի ես էլ միլիոնների նման ծիծաղեի ձեզ վրա ու կասեի՝ «ա՛յ… հարի՜ֆ, ձեռքդ ընկածը քոռուփուչ ես արել…»։ Բայց հիմա հասկանում եմ ձեր կուսակցական, գուցե նաև մարդկային ռոմանտիզմը, որ մինչև էսօր պահել եք։ Մի բան էլ հարցնեմ, էդ էլ հաստատեք, գնամ։ Էդ տարիներին Կենտկոմում մի անեկդոտանման բան էր շրջում՝ Դեմիրճյանին ասած ձեր մի ֆրազի մասին, էդ ճի՞շտ էր։
-Գիտեմ, գիտեմ, ինչի մասին ես ասում։ Իհարկե՛, ճիշտ էր։ Բերքահավաքի թունդ ժամանակն էր, բոլորս առավոտից իրիկուն այգիներում էինք։ Ուշ երեկո էր, նոր էի վերադարձել գյուղերից, ասացին, որ Կարեն Սերոբիչը մի քանի անգամ զանգել է, ու շտապ միացրին իրեն։ Դեմիրճյանը հետաքրքրվեց բերքահավաքի ընթացքով։ Ես էլ նկարագրեցի վիճակը, հետո ասացի՝ «Բոլոր պլանները կատարելու ենք, ընկե՛ր Դեմիրճյան, քեփդ քոք պահի[4] …»։ Դրանից մի քանի ամիս հետո էր, որ ինձ ազատեցին ու Երևանից նոր առաջին քարտուղար նշանակեցին։
Մեսրոպ Հարությունյան
[1] Ուստալիք – Ձեզ նվեր, վրադիր։
[2] Գյալմա – ադրբեջաներեն եկվոր։ Շրջաններում էդ բառն օգտագործվում էր վերևներից նշանակված պաշտոնյաների հասցեին՝ արհամարհական, վիրավորական շեշտադրմամբ։
[3] Փթավել – նետել, շպրտել։
[4] Քեփդ քոք պահի - Տրամադրությունդ բարձր պահիր։ Մտերմիկ ոճ է, ինչն էլ տարբեր կարգի չինովնիկներն անընդունելի էին համարում ենթակա-ղեկավար հարաբերություններում ու ծաղրի էին վերածել։