Սենյակ ու կես
Մեր ընթերցողներին ենք ներկայացնում Բրոդսկու «Սենյակ ու կես» էսսեների ժողովածուից մի հատված՝ Լյուսիլ Ջանինյանի թարգմանությամբ:
***
Մեկուկես սենյականոցում (եթե, իհարկե, տարածության այս չափումն անգլերենում հասկանալի է), որտեղ մենք երեքով ապրում էինք, հատակը մանրահատակ էր և մայրս կտրականապես դեմ էր, որ իր ընտանիքի անդամները, հատկապես ես, գուլպաներով շրջեինք տան մեջ: Նա պահանջում էր, որ մենք միշտ կոշիկներ կամ հողաթափեր կրեինք։ Այդ մասին նկատողություն անելիս նա պարտադիր հիշում էր ռուսական հին սնահավատ մի միտք. «Սա վատ նշան է,- պնդում էր նա,- տան մեջ մահ կլինի»:
Չի բացառվում, որ նա այդ սովորությունը պարզապես ոչ քաղաքակիրթ ու տարրական վարքագծի բացակայություն էր համարում։ Տղամարդկանց ոտքերից հոտ է գալիս, իսկ հոտազերծիչների դարաշրջանը դեռ չէր եկել։ Եվ, այնուամենայնիվ, ես կարծում էի, որ իսկապես հեշտ է սայթաքել և ընկնել լավ փայլեցված մանրահատակի վրա, հատկապես, եթե բրդե գուլպաներով ես։ Իսկ եթե դու մի քիչ թույլ ես ու ծեր, ապա հետևանքները կարող են սարսափելի լինել: Մանրահատակի կապը փայտի, հողի և այլնի հետ մտքումս տարածվում էր մեզ հետ նույն քաղաքում ապրող մերձավոր ու հեռավոր ազգականների ոտքերի տակ գտնվող ամեն մակերեսի վրա։ Անկախ հեռավորությունից, մակերեսները նույնն էին։
Նույնիսկ գետի մյուս կողմում գտնվող կյանքը (որտեղ ես հետագայում բնակարան կամ սենյակ էի վարձում) բացառություն չէր: Իսկ քաղաքում չափազանց շատ գետեր ու ջրանցքներ կային։ Եվ, թեպետ նրանցից ոմանք բավական խորն են ծովային նավերի համար, ես կարծում էի, որ մահը նրանց այնտեղ ապաստան կարող էր տալ, կամ գուցե ստորգետնյա իր տարերքում սողար նրանց մահճակալների տակով։
Հիմա ո’չ մայրս է ողջ, ո’չ հայրս։
Ես կանգնած եմ Ատլանտյան ափին. Ջրի զանգվածը բաժանում է ինձ իմ երկու մորաքույրներից և զարմիկներից՝ ստեղծելով մի իսկական անդունդ, այնքան մեծ, որ մահվանն էլ կարող է շփոթեցնել։
Հիմա ես կարող եմ գուլպաներով շրջել որքան սիրտս ուզի, քանի որ այս մայրցամաքում այլևս հարազատներ չունեմ: Տան միակ մահը, որի պատճառը ես կարող եմ լինել, ըստ երևույթին, իմ մահն է, ինչը, սակայն, կնշանակի հաղորդիչի և ընդունիչի աշխատանքային սխալ։ Նման շփոթության հավանականությունը փոքր է․ սա է էլեկտրոնիկայի և սնահավատության միջև տարբերությունը։
Եթե ես հիմա գուլպաներով չեմ շրջում կանադական լայնածավալ թխկիից մանրահատակի վրա, դա ոչ թե այն պատճառով, որ նման հնարավորություն չունեմ, և ոչ էլ ինքնապահպանման բնազդից ելնելով, այլ որ մորս դա դուր չէր գա։ Հավանաբար ես ուզում եմ պահպանել մեր ընտանեկան սովորույթները հիմա, երբ այդ սովորույթներից միայն ես եմ մնացել։
Մեր այս մեկուկես սենյակում երեք հոգի էինք՝ հայրս, մայրս և ես։ Ընտանիք, այն ժամանակվա սովորական ռուսական ընտանիք։ Հետպատերազմի ժամանակաշրջան էր, և շատ քչերը կարող էին իրենց մեկից ավելի երեխա թույլ տալ։ Ոմանք նույնիսկ հնարավորություն չունեին հայր ունենալու՝ վիրավորում չստացած ու ներկա. մեծ ահաբեկչությունն ու պատերազմն ամենուր էր, հատկապես իմ քաղաքում։ Հետևաբար, պետք էր հավատալ, որ մեր բախտը բերել էր, հաշվի առնելով, որ հրեա էինք։
Մենք երեքս էլ դիմակայեցինք պատերազմին (ես ասում եմ «երեքս», քանի որ ես էլ եմ ծնվել դրանից առաջ՝ 1940-ին), սակայն, ծնողներս երեսունականներն էլ էին տեսել։
Կարծում եմ, որ նրանք համարում էին, որ իրենց բախտը բերել է, թեև նման բան երբեք չէին ասում։ Ընդհանրապես, նրանք շատ չէին խոսում, միայն այն ժամանակ, երբ ծերացան, և հիվանդությունները սկսեցին պաշարել նրանց։ Բայց նույնիսկ այդ ժամանակ նրանք չէին խոսում իրենց և մահվան մասին այնպես, որ սարսափ սերմանեն ունկնդրին կամ դրդեն կարեկցանքի։ Նրանք ուղղակի փնթփնթում էին, անհասցե բողոքում ցավից կամ քննարկում էին այս կամ այն դեղամիջոցը։ Մայրս այս թեմային ամենամոտը մի անգամ եղավ, երբ ցույց տալով շատ փխրուն չինական հավաքածուն՝ ասաց. «Սա քեզ կմնա, երբ ամուսնանաս կամ...»,- ու այստեղ նա ընդհատեց նախադասությունը։ Նաև հիշում եմ, որ մայրս հեռախոսով խոսում էր իր հեռավոր ընկերներից մեկի հետ, ով, ինչպես ինձ ասացին, հիվանդ էր. հիշում եմ, որ մայրս հեռախոսի խցիկից դուրս եկավ փողոց, որտեղ ես սպասում էի իրեն։
Ես թեքվեցի դեպի նա (արդեն շատ ավելի բարձրահասակ էի) և հարցրի, թե ինչ էր ասում այդ կինը, և մայրս շփոթված հայացքով պատասխանեց. «Նա գիտի, որ մահանում է և լաց եղավ հեռախոսի մեջ»:
Նրանք ամեն բան ընդունում էին որպես անփոփոխ իրականություն՝ համակարգը, սեփական անզորությունը, աղքատությունը, իրենց անհաջող որդուն։ Պարզապես փորձում էին ամեն ինչում հասնել լավագույնին. նրանք այնպես էին անում, որ սեղանին միշտ ուտելիք լինի, և ինչ էլ որ լիներ այդ ուտելիքը, բաժանում էին մասերի․ հազիվ էին ծայրը ծայրին հասցնում, ու, չնայած այն բանին, որ միշտ աշխատավարձից աշխատավարձ էինք ապրում, մեկ-երկու ռուբլի մի կողմ էին դնում մանկական ֆիլմերի, թանգարան այցելությունների, գրքերի և այլ բարիքների համար: Սպասքը, հագուստը և սպիտակեղենը միշտ փայլում էին մաքրությամբ, արդուկված, կոկիկ կարկատած և օսլայած էին։ Սփռոցը միշտ անբիծ էր ու փափուկ, նրա վերևում գտնվող լուսամփոփի վրա փոշու նշույլ անգամ չկար, մանրահատակը փայլում էր։
Զարմանալի է, որ նրանք երբեք չէին ձանձրանում: Հոգնած լինում էին, բայց ոչ երբեք՝ ձանձրացած։ Ժամանակի մեծ մասն անցկացնում էին ոտքի վրա՝ ճաշ պատրաստելով, լվացք անելով, բնակարանում շրջելով, ընդհանուր խոհանոցի և մեր մեկուկես սենյակների միջև, տան մեջ մանր-մունր բաներով զբաղվելով։
Նստած նրանց կարելի էր բռնել հաց ուտելու ժամանակ, բայց ամենից հաճախ հիշում եմ մորս՝ աթոռին նստած՝ ոտքով համակցված «Զինգեր» կարի մեքենայի վրա կռացած, մեր լաթերը կարկատելով, վերնաշապիկների պոկված օձիքները կարելով, վերականգնելով կամ հին վերարկուները փոփոխելով։ Հայրս նստում էր միայն թերթ կարդալիս կամ գրասեղանի մոտ։ Երբեմն երեկոյան մեր 1952 թվականի հեռուստատեսությամբ ֆիլմ կամ համերգ էին դիտում։ Այդ ժամանակ էլ էին նստում։ Ահա թե ինչպես մեկ տարի առաջ հարևանը գտավ հորս՝ մեկուկես սենյականոցի աթոռին նստած՝ մահացած։
Նա կնոջից հետո տասներեք ամիս ապրեց։ Մորս կյանքի յոթանասունութ տարիներից և հորս ութսունից ես նրանց հետ անցկացրի միայն երեսուներկու տարին։ Ես գրեթե ոչինչ չգիտեմ այն մասին, թե ինչպես են նրանք ծանոթացել, ինչն է նախորդել նրանց հարսանիքին։ Ես նույնիսկ չգիտեմ, թե որ տարում են նրանք ամուսնացել։ Եվ ես չգիտեմ, թե ինչպես են նրանք ապրել առանց ինձ վերջին տասնմեկ-տասներկու տարիների ընթացքում: Քանի որ ես երբեք չեմ մտնի դրա մեջ, ավելի լավ է ենթադրել, որ առօրյայում ամեն ինչ բնականոն հունով է ընթացել, որ նրանք կարող էին փողի առումով նույնիսկ շահեկան դիրքում լինել և ազատվել այն վախից, որ ինձ նորից կարող են ձերբակալել։
Եթե միայն չլիներ այն փաստը, որ ես չէի կարող աջակցել նրանց իրենց ծերության ժամանակ ու այնտեղ չէի, երբ նրանք մահացան: Ես սա ասում եմ ոչ այնքան մեղքի զգացումից ելնելով, որքան երեխայի՝ իր ծնողներին ամբողջ կյանքում հետևելու մասամբ եսասիրական ցանկությունից ելնելով, քանի որ յուրաքանչյուր երեխա այս կամ այն կերպ կրկնում է իր ծնողներին։ Ես կարող եմ ասել, որ, ի վերջո, դուք ցանկանում եք նրանցից սովորել ձեր ապագայի, ձեր ծերության մասին․ դու ուզում ես ծնողներիցդ վերցնել վերջին դասը՝ ինչպես մեռնել։ Նույնիսկ եթե չես ուզում դասեր քաղել, գիտես, որ սովորում ես դրանցից, թեկուզ՝ ակամա: «Իսկապե՞ս այսպիսի տեսք կունենամ, երբ ծերանամ... Սրտի այս հիվանդությունը, թե՞ մեկ այլ բան է, ժառանգակա՞ն է»:
Ես չգիտեմ և երբեք չեմ իմանա, թե ինչ են նրանք զգացել իրենց կյանքի վերջին տարիներին։ Քանի անգամ է վախը բռնել նրանց, քանի անգամ են հայտնվել մահվան շեմին, ինչ են զգացել, երբ վերադարձել է հույսը, որ մենք երեքով նորից միասին կլինենք։ «Տղա՛ս,- կրկնում էր մայրս հեռախոսով,-միակ բանը, որ ես ուզում եմ կյանքից, քեզ նորից տեսնելն է» և անմիջապես. «Ի՞նչ էիր անում զանգելուցդ հինգ րոպե առաջ»:
-Ոչինչ, ես լվացել եմ ափսեները։
-Օ՜, շատ լավ, շատ ճիշտ. սպասք լվալը երբեմն թերապիայի է նման։
Մեր մեկուկես սենյակը մի ընդարձակ հարթակի մասն էր կազմում, որի երկարությունը մեկ երրորդն էր, որն անցնում էր վեց հարկանի շենքի հյուսիսային կողմով, որը միաժամանակ նայում էր երեք փողոցների և հրապարակի։
Շենքը դարասկզբի Հյուսիսային Եվրոպային բնորոշ, այսպես կոչված, մավրիտանական ոճի հսկայական կառույց էր։ Շինությունն ավարտվել էր 1903 թվականին, այն տարում, երբ հայրս էր ծնվել․ այն ժամանակին Սանկտ Պետերբուրգում ճարտարապետական շշմեցնող իրադարձություն էր․ մի անգամ Ախմատովան պատմեց ինձ, թե ինչպես էին ծնողների հետ կառք նստել ու անցել այդ կողմով, որ տեսնեն այդ հրաշքը։
Արևմտյան թևում, որը նայում է ռուս գրականության ամենահայտնի փողոցներից մեկին՝ Լիտեյնիյ պողոտային, Ալեքսանդր Բլոկը մի անգամ բնակարան էր վարձել։ Ինչ վերաբերում է մեր կողմին, ապա այնտեղ մի զույգ էր ապրում, որի ազդեցությունը շոշափելի էր ինչպես նախահեղափոխական ռուսական գրական ասպարեզում, այնպես էլ ավելի ուշ՝ Փարիզում՝ քսան-երեսունականների ռուսական արտագաղթի ինտելեկտուալ մթնոլորտում՝ Դմիտրի Մերեժկովսկին և Զինաիդա Գիպիուսը: Եվ հենց այդ մեկուկես սենյակի պատշգամբից կռանալով, Զինկան հեղափոխական նավաստիներին ուղղված վիրավորանքներ էր հնչեցրել։
Հեղափոխությունից հետո, բուրժուազիայի «խտացման» քաղաքականությանը համապատասխան, մեր թևը բաժանվեց կտորների՝ յուրաքանչյուր ընտանիքի մեկ սենյակ։ Սենյակների միջև կառուցվեցին պատեր՝ նախապես պատրաստված նրբատախտակից։ Հետագայում՝ տարիների ընթացքում այս տախտակները, աղյուսները և սվաղը բերվել են ճարտարապետական նորմայի աստիճանի։
Եթե տարածության մեջ կա անսահմանության զգացում, ապա գաղտնիքը ոչ թե ընդլայնման, այլ սեղմման մեջ է։ Պատճառն այն է, որ տարածության սեղմումը, տարօրինակ կերպով, միշտ ավելի պարզ է: Այս դեպքում այն ավելի լավ է կազմակերպված և ավելի շատ անուններ կան՝ խուց, պահարան, գերեզման։ Բաց տարածքներն ընդամենը մեկ անուն ունեն։
ԽՍՀՄ-ում բնակելի տարածքի նվազագույն չափը մեկ անձի համար կազմում է 9 քմ: Մենք պետք է մեզ բախտավոր համարեինք, քանի որ շենքի մեր մասի տարօրինակության պատճառով երեքս հայտնվեցինք 40 քմ ընդհանուր մակերեսով սենյակում։ Այս տարբերությունը պայմանավորված էր նրանով, որ երբ ծնողներս ստացել էին մեր տունը, զոհաբերել էին երկու առանձին սենյակներ քաղաքի տարբեր մասերում, որտեղ նրանք ապրում էին մինչև իրենց ամուսնությունը:
Բնակարանի փոխանակման այս հայեցակարգը հնարավոր չէ փոխանցել, կամ պարզապես տալ (նյութի որոշակիության պատճառով) օտարին կամ անծանոթին: Սեփականության մասին օրենքներն ամենուր պատված են առեղծվածով, բայց որոշներն ավելի առեղծվածային են, քան մյուսները, հատկապես, երբ սեփականությունը պատկանում է պետությանը: Փողը, օրինակ, դրա հետ կապ չունի, քանի որ տոտալիտար պետությունում քաղաքացիների եկամուտներն այնքան էլ տարբեր չեն, այլ կերպ ասած՝ աղքատության մեջ բոլորը հավասար են։ Դուք տուն չեք գնում. եթե, ասենք, երկու հոգով եք, և որոշել եք միասին տեղափոխվել, ապա դուք իրավունք ունեք ունենալ սենյակ, որը հավասար է ձեր նախորդ տների ընդհանուր մակերեսին: Բայց թաղային բնակարանային գրասենյակի պաշտոնյաներն են որոշում, թե ինչ տրամադրեն ձեզ:
Կաշառքն անօգուտ է, քանի որ այս պաշտոնյաների հիերարխիան իր հերթին անասելի առեղծվածային է, և նրանց առաջին բնազդը ձեզ ավելի քիչ տարածք տալն է։ Փոխանակումները տևում են տարիներ, և ձեր միակ դաշնակիցը մնում է հոգնածությունը։ Բացի վերացական թվաբանությունից, նրանց որոշման վրա ազդում են նաև օրենքով չնշված մի շարք ենթադրություններ՝ կապված ձեր տարիքի, ազգության, ռասայի, մասնագիտության, երեխայի տարիքի և սեռի, սոցիալական ծագման և ծննդավայրի հետ, էլ չեմ խոսում Ձեր թողած անձնական տպավորության և այլնի մասին: Միայն պաշտոնյաները գիտեն, թե ինչ կա, միայն նրանք են համապատասխանությունը հաստատում և ազատ կերպով կարող են վերցնել կամ ավելացնել մի քանի քառակուսի մետր: Եվ որքան մեծ նշանակություն ունի այս երկու մետրը։ Դրա վրա կարելի է գրապահարան կամ ավելի լավ է գրասեղան դնել։
Ես այս ամենը հիշում եմ ոչ թե մելամաղձությունից դրդված, այլ այն պատճառով, որ մայրս այստեղ է անցկացրել իր կյանքի քառորդ մասը։ Ընտանիքի անդամները հազվադեպ են դրսում սնվում։ Ռուսաստանում՝ գրեթե երբեք։ Ես չեմ հիշում մորս կամ հորս ռեստորանի սեղանի շուրջ կամ նույնիսկ սրճարանում: Նա իմ ճանաչած լավագույն խոհարարն էր, բացառությամբ Չեսթեր Կալմանի, բայց վերջինս ավելի շատ բաղադրիչներ ուներ իր տրամադրության տակ: Շատ հաճախ ես նրան հիշում եմ խոհանոցում՝ գոգնոցով, դեմքը կարմրած, իսկ ակնոցը թեթևակի մշուշով պատված։ Ինձ հրելով հեռացնում էին վառարանից, երբ փորձում էի կրակից ինչ-որ բան բռնել։ Վերին շրթունքի վրա փայլում է քրտինքը, նրա կարճ կտրված, հինայով ներկված մոխրագույն մազերը անկանոն աջուձախ են գնում: «Հեռացի՛ր»: Բարկանում է ինձ վրա։
Այլևս երբեք դա չեմ լսելու։
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Լյուսիլ Ջանինյանի