Ծնունդ
Իրիկնացող ձյուների միջով գյուղից վերադառնալով իր դաստակերտը, Սլեպցովը նստեց անկյունում, ցածրիկ թավշեպատ աթոռին, որի վրա նա երբեք չէր նստում։ Այդպես լինում է մեծ դժբախտություններից հետո։ Ոչ թե հարազատ եղբայրը, այլ պատահական աննշմար մի ծանոթ, որի հետ սովորական ժամանակ երկու խոսք էլ չես ասի, հենց նա պարզ, քնքշորեն նեցուկ է լինում քեզ, մատուցում է վայր ընկած գլխարկդ՝ երբ ամեն ինչ վերջացած է, և դու, օրորվելով, ատամներդ ես կրճտացնում, արցունքներից ոչինչ չես տեսնում։ Կահույքի հետ՝ միևնույն բանն է։ Ցանկացած սենյակում, նույնիսկ շատ հարմարավետում և ծիծաղելիության չափ փոքրում, կա ամայի անկյուն։ Հենց այդպիսի անկյունում էլ նստեց Սլեպցովը։
Կողաշենքը միացված էր փայտե պատշգմբասրահով՝ այժմ խճողված ձնաթմբով՝ գլխավոր տնով, ուր ապրում էին ամռանը։ Կարիք չկար արթնացնել, տաքացնել այն, տանտերը եկել էր Պետերբուրգից ընդամենը մի քանի օրով և բնակվել էր կից կողաշենքում, որտեղ սպիտակ հախճասալիկե վառարանները վառելը թեթև գործ է։
Անկյունում, թավշեպատ աթոռի վրա, տանտերը նստել էր, ասես բժշկի ընդունարանում։ Սենյակը լողում էր մթության մեջ, պատուհանից, սառնամանիքի ապակյա փետուրների միջով, հոծ կապտում էր վաղ երեկոն։ Իվանը՝ հանդարտ, գեր ծառան, վերջերս բեղերը սափրած, ներս բերեց լիցքավորված, կերոսինե կրակով լցված լամպը, դրեց սեղանի վրա և անձայն դրա վրա իջեցրեց մետաքսե վանդակը՝ վարդագույն լուսամփոփը։ Մի ակնթարթ հակված հայելու մեջ արտացոլվեց նրա լուսավորված ականջն ու ճերմակ ցցամազը։ Հետո նա ելավ՝ դուռը մեղմ ճռռացնելով։
Այդժամ Սլեպցովը ձեռքը ծնկից բարձրացրեց, դանդաղ նայեց դրան։ Մատների արանքում մաշկի բարալիկ ծալքին էր կպել մոմի քարացած կաթիլը։ Նա մատները լայն բացեց, սպիտակ թեփուկը ճթթաց։
II
Երբ հաջորդ առավոտյան, գիշերվանից հետո, անցած չնչին անհեթեթ երազներում, բնավ իր վշտի հետ կապ չունեցող, Սլեպցովը ելավ պաղ ծածկապատշգամբ, ոտքի տակ այնքան զվարթ կրակոց տվեց հատակի տախտակը, և սպիտակեցված նստարանի վրա ընկան գունավոր ապակիների ցոլքերը։ Դուռը միանգամից չբացվեց, այնուհետև քաղցր ճռնչաց, և դեմքին խփեց շողշողուն սառնամանիքը։ Ավազով, ասես շիկագույն դարչինով շաղված, սանդղամուտքի աստիճաններին կպած էր սառցաթումբը, իսկ կտուրի ելուստից սրածայրերով վար, կախված էին հաստ սառցաքուլաները՝ կանաչավուն կապտությամբ միջաթափանց։ Ձնաթմբերը հասնում էին հենց կողաշենքի պատուհաններին, կիպ պահում էին սառցե ճիրաններում խլացած փայտե կառույցը։ Սանդղամուտքի առաջ փոքր-ինչ ուռչում էին հարթ ձյան վրա ծաղկաթմբերի ճերմակ գմբեթները, իսկ ավելի հեռու փայլկտում էր բարձր զբոսայգին, ուր յուրաքանչյուր սև ոստիկը արծաթով էր եզերված, և եղևնիները սեղմում էին կանաչ տերևները փափուկ և շողշողուն բեռան տակ։
Սլեպցովը բարձրաճիթ կաճյակներով, կարակուլի օձիքով կիսամուշտակով, կամացուկ քայլեց ուղիղ, միակ մաքրված արահետով առ այդ շլացուցիչ խորքը։ Նա զարմանում էր, որ դեռ ողջ է, որ կարող է զգալ ինչպես է շողշողում ձյունը, ինչպես են սառնամանիքից նվում առջևի ատամները։ Նա նույնիսկ նկատեց, որ ձյունապատ թուփը նման է քարացած ցայտաղբյուրի և որ ձնաթմբի թեքվածքում շան հետքեր են, ձյունակեղևը շամփրած քրքումի բծեր են։ Փոքր-ինչ հեռու կամրջակի սյուներն էին, և այդտեղ Սլեպցովը կանգ առավ։ Դառնորեն, բարկացկոտ ճաղաշարերի վրայից թափ տվեց հաստ փափուկ շերտը։ Նա մեկից հիշեց, թե ինչպիսին էր այդ կամուրջն ամռանը։ Փշփշուկներով շաղված, սլլկուն տախտակների վրայով, անցնում էր իր տղան, թիթեռնացանցի հմուտ թափահարումով որսում էր ճաղաշարի վրա նստած թիթեռին։ Ահա նա տեսավ հորը։ Անկրկնելի ծիծաղով է խայտում դեմքը արևից մթնդած ծղոտե գլխարկի ծռված ծայրի տակ, ձեռքը տրորում է լայն գոտուց կախ շղթան ու կաշվե քսակը, զվարթ դրված են քնքուշ, ողորկ, դարչնագույն ոտքերը կարճլիկ սարժե անդրավարտիքով, թացացած սանդալներով։ Բոլորովին վերջերս, Պետերբուրգում՝ բերկրալի զառանցանքի մեջ ագահորեն խոսելով դպրոցի մասին, հեծանվի մասին, ինչ-որ հնդկական թիթեռի մասին՝ նա մահացավ, և երեկ Սլեպցովը տեղափոխեց ծանր, ասես ողջ կյանքով լցված դագաղը գյուղ, գյուղական եկեղեցու կողքի փոքրիկ սպիտակաքար դամբարանը։
Լուռ էր, ինչպես լուռ է լինում միայն բարենպաստ սառնամանիք օրը։ Սլեպցովը ոտքը բարձրացնելով, շրջվեց արահետից և իր հետևում ձյան մեջ կապույտ փոսեր թողնելով, անցավ զարմանալի պայծառ ծառերի բների միջով դեպի այն տեղը, որտեղ զբոսայգին ընդհատվում էր դեպի գետը։ Հեռու ներքևում, սպիտակ մակերեսի վրա, սառցաթմբի մոտ, այրվում էին կոտրտած սառույցները, իսկ մյուս ափին, հյուղակների ձյունոտ կտուրների տակ, բարձրանում էին կամացուկ և ուղիղ ծխի վարդագունոտ շիթերը։ Սլեպցովը հանեց կարակուլի գդակը, հենվեց բնին։ Ինչ-որ տեղ շատ հեռվում փայտ էին ջարդում՝ յուրաքանչյուր հարվածը զրնգուն թռչում էր երկինք, իսկ կքած հյուղակների սպիտակ կտուրների վրա, ծառերի արծաթե մշուշի հետևում, կույր շողում էր եկեղեցու խաչը։
III
Ճաշից հետո նա գնաց այնտեղ՝ բարձր ուղիղ թիկնակով հին սահնակով։ Սառնամանիքին ծանր թրխկում էր սևաթույր կրտած ձիու փայծաղը, սպիտակ հովհարները լողում էին հենց գդակի կողքով, և առջևում արծաթե լազուրով ցոլում էին անվածիրերը։ Հասնելով, նա մոտ մի ժամ նստեց գերեզմանի ցանկապատի մոտ, բրդե ձեռնոցներով ծանր ձեռքը դնելով բրդի միջից այրող չուգունի վրա, և տուն դարձավ թեթև հիասթափության զգացումով, ասես այնտեղ, հանգստարանում, նա որդուց ավելի հեռու էր, քան այստեղ, որտեղ ձյան տակ պահվում էին նրա արագավազ սանդալների անթիվ հետքերը։
Երեկոյան, սաստիկ կարոտելով, նա կարգադրեց բացել մեծ տունը։ Երբ դուռը ծանր հեծկլտոցով բացվեց և խուլ երկաթյա նախասենյակից ինչ-որ յուրահատուկ, ոչ ձմեռային պաղություն փչեց, Սլեպցովը պահակի ձեռքից վերցրեց երկաթե լուսարձակով լամպը և մենակ մտավ տուն։ Մանրահատակը տագնապալից ճռռաց նրա ոտքերի տակ։ Սենյակը սենյակի հետևից լցվում էին դեղին լույսով․ սավանածածկ կահույքն անծանոթ էր թվում․ ջահի փոխարեն առաստաղից կախված էր չզրնգացող պարկը, լողում էր պատի վրայով, վարագուրած նկարների գորշ քառակուսիների վրայով։
Մտնելով սենյակ, ուր ամռանն ապրում էր իր տղան, նա լամպը դրեց լուսամուտագոգին և կիսով չափ պտտելով բացեց, եղունգները կտրելով, սպիտակ ծածկոցափեղկերը, թեև պատուհանի հետևում արդեն գիշեր էր։ Մգակապույտ ապակու մեջ վառվեց դեղին հուրը՝ փոքր-ինչ ծխացող լամպը՝ և սահեց նրա մեծ, մորուքավոր դեմքը։
Նա նստեց մերկ գրասեղանի մոտ, խիստ, տակնիվեր, զննեց դժգույն կապտավուն վարդերով պատերը, գրասենյակայինի պես նեղլիկ պահարանը, վարից վեր շարժական արկղիկներով, թախտն ու ծածկոցներով բազկաթոռները և հանկարծ, գլուխը փլելով սեղանի վրա, կրքոտ ու աղմկոտ ցնցվեց, սեղմելով մեկ շուրթերը, մեկ թաց այտը պաղ փոշոտ փայտին և ձեռքերով կառչելով եզրանկյուններին։
Սեղանի մեջ նա գտավ տետրեր, շտկիչներ, անգլիական բիսկվիթի տուփ՝ երեք ռուբլի արժողությամբ խոշոր հնդկական բոժոժով։ Դրա մասին տղան հիշում էր, երբ հիվանդ էր, ափսոսում էր, որ թողել էր, բայց իրեն մխիթարում էր այն բանով, որ հարսնյակը դրանում, հավանաբար, մեռած է։ Նա գտավ նաև պատռված թիթեռնացանցը՝ ծալովի օղակապով շղարշե պարկ, և շղարշից դեռ ամառ էր բուրում, խոտային տապ։
Հետո, կուզիկանալով, ողջ իրանով հեծկլտալով, նա սկսեց մեկը մյուսի հետևից տեղաշարժել պահարանի ապակե արկղիկները։ Լամպի աղոտ լույսի ներքո ապակու տակ մետաքսով էին երփներփում թիթեռների հավասար շարքերը։ Այստեղ, այդ սենյակում, ահա այս սեղանի վրա, որդին շտկում էր իր որսածը, խավոտ մեջքը ծակում էր սև քորոցով, թիթեռը խրում էր խցանե անցքը՝ շարժական տախտակիկների միջև, շերտատում, ամրացնում էր թղթի շերտերով դեռ թարմ, փափուկ թևերը։ Հիմա դրանք վաղուց չորացել էին՝ քնքուշ փայլկտում են ապակու տակ պոչավոր մախաոնները, երկնալազուրե թիթեռնիկները, սադափե շրջոնքով սև պիսակներով շիկագույն մեծ թիթեռները, և որդին լատիներեն դրանց անվանումներն արտասանում էր փոքր ինչ թլվատ, հրճվանքով կամ քամահրանքով։
IV
Գիշերը գորշակապույտ էր, լուսնային․ բարալիկ ամպերը, ինչպես բվեճի փետուրներ, շաղվել էին երկնքով մեկ, բայց չէին դիպչում թեթև սառցե լուսնին։
Ծառերը՝ գորշ եղյամի կույտերը, սև ստվեր էին նետում, այս ու այն կողմ մետաղյա կայծով այրվող ձնաթմբերի վրա։ Նախասրահում, կիզիչ ջերմացրած թավշեպատ հյուրասենյակում, Իվանը սեղանի վրա էր դրել արշինանոց տոնածառը կավե թաղարի մեջ և հենց դրա խաչակերպ գագաթին էր ամրացնում մոմը, երբ Սլեպցովը, մրսած, արտասված, այտին փակչած մուգ փոշու բծերով, եկավ մեծ տնից, թևատակին բերելով փայտե արկղը։ Սեղանի վրա տոնածառ տեսնելով, նա մտացիր հարցրեց․
-Ինչո՞ւ է սա։
Իվանը, նրան արկղից ազատելով, ցածր կլոր ձայնով պատասխանեց․
-Վաղը տոն է։
-Պետք չի, հավաքի․․․ -կնճռոտվեց Սլեպցովը, և ինքն իրեն մտածեց․«Մի՞թե այսօր Նավակատիք է։ Ինչպե՞ս էի ես այդ մոռացել»։
Իվանը մեղմ պնդում էր․
-Կանաչ է։ Թող մնա․․․
-Խնդրում եմ․ հավաքի, -կրկնեց Սլեպցովը և կռացավ բերած արկղի վրա։
Այնտեղ նա հավաքել էր որդու իրերը՝ թիթեռնացանցը, քարե բոժոժով բիսկվիթի տուփը, շտկիչները, գնդասեղները՝ լաքե արկղիկի մեջ, կապույտ տետրը։ Տետրի առաջին էջը կիսով չափ պոկած էր, մնացած կտորի վրա ֆրանսերենի շարադրության մի մասն էր։ Այնուհետև գրառումներն էին օրերով, բռնած թիթեռների անուններն ու այլ նշումներ․ «ճահիճով քայլում էի մինչև Բորովիչների մոտ․․․», «Հրաշալի տաք օր է։ Երեկոյան հեծանիվ էի քշում։ Աչքիս մեծ մլակ ընկավ։ Անցա, դիտավորյալ երկու անգամ նրա ամառանոցի մոտով, բայց նրան չտեսա․․․»։
Սլեպցովը գլուխը բարձրացրեց, ինչ-որ բան կլլեց՝ տաք, վիթխարի։ Այդ ո՞ւմ մասին է տղան գրում։
«Գնում էի, ինչպես միշտ, հեծանվով, -հետո գրված էր, -Մենք համարյա միմյանց նայեցինք։ Իմ հիացմունք, իմ ուրախություն․․․»։
-Աներևակայելի է, -շշնջաց Սլեպցովը, -չէ որ ես երբեք չեմ իմանա․․․
Նա դարձյալ հակվեց, ագահորեն տնտղելով մանկական ձեռագիրը ելնող, հետ դարձող դաշտերի վրա։
«Այսօր սգաթիթեռի առաջին օրինակն է։ Այդ նշանակում է՝ աշուն է։ Երեկոյան անձրև էր տեղում։ Նա, հավանաբար, գնացել է, և ես նրա հետ այդպես էլ չծանոթացա։ Ցտեսություն, իմ ուրախություն։ Ես սարսափելի կարոտում եմ․․․»։
-Ինչո՞ւ ինձ ոչինչ չէր ասում, -հիշում էր Սլեպցովը՝ ճակատն ափով տրորելով։
Իսկ վերջին էջի վրա թանաքով արված գծանկար էր․ փիղ ինչպես նրան հետևից ես տեսնում՝ երկու հաստ թումբ, ականջների անկյուններն ու պոչիկը։
Սլեպցովը ելավ։ Գլուխը թափահարեց, զսպելով սաստիկ չոր հեծկլտոցների նոպան։
-Ես այլևս չեմ կարող,-տնքաց նա՝ բառերը երկարաձգելով, և կրկնեց ավելի ծոր տալով,-Չեմ կարող՝ այլևս․․․
-Վաղը Ծնունդ է, -շուտասելուկով անցավ նրա մտքով, -Իսկ ես կմահանամ։ Իհարկե։ Դա այնքան պարզ է։ Հենց այսօր․․․
Նա հանեց թաշկինակը, սրբեց աչքերը, մորուքը, այտերը։ Թաշկինակի վրա մուգ շերտեր մնացին։
- ․․․Մահը, -կամացուկ ասաց Սլեպցովը, ասես ավարտելով երկար նախադասությունը։
Ժամացույցը տկտկում էր։ Կապույտ ապակու վրա խռնվում էին սառնամանիքի նախշերը։ Բաց տետրը շողում էր սեղանի վրա, կողքին լույսով էր սահում թիթեռնացանցի շղարշը, փայլում էր արկղի երկաթյա անկյունը։
Սլեպցովը կկոցվեց, և մի ակնթարթ նրան թվաց, որ մինչև վերջ հասկանալի է, մինչև վերջ մերկացած է երկրային կյանքը՝ սարսափելիության չափ վշտալի, նվաստացուցիչ աննպատակ, անպտուղ, հրաշքներից զուրկ․․․
Եվ հենց այդ պահին ինչ-որ բան չրխկաց՝ բարալիկ ձայն՝ ասես ձգված ռեզին պայթեց։ Սլեպցովը բացեց աչքերն ու տեսավ՝ բիսկվիթի տուփի մեջ ցցվել է պատռված հարսնյակը, իսկ պատի վրա, սեղանի վերևում, արագ վեր է սողում մկնիկի չափ սև մի էակ։ Այն կանգ առավ, վեց սև խավոտ տոտիկներով կառչելով պատին, և սկսեց տարօրինակ դողդողալ։ Նա դուրս էր եկել այն բանից, որ վշտից ուժասպառվող մարդը թիթեղյա տուփն իր մոտ էր բերել, տաք սենյակ, նա դուրս պրծավ այն բանից, որ հարսնյակի պիրկ մետաքսի միջով ջերմություն Էր ներթափանցել, նա այնքան երկար էր սպասում դրան, այնքան լարված էր ուժ հավաքում և ահա հիմա, պոկվելով, դանդաղ ու հրաշալի աճում էր։ Դանդաղ բացվում էին տրորված կտորիկները, թավշյա ծոպերիզները, օդով լցվելով՝ ամրանում էին հովհարային ջղերը։ Այն աննկատ էր թևավոր դարձել, ինչպես աննկատ հիասքանչ է դառնում առնականացող դեմքը։ Եվ թևերը՝ դեռ թույլ, դեռ տամուկ՝ հար շարունակում էին աճել, բացվել. ահա բացվեցին նրան Աստծուց տրված սահմանով և պատի վրա արդեն կույտիկի փոխարեն, սև մկնիկի փոխարեն՝ վիթխարի գիշերաթիթեռ է, հնդկական շերամը, որ թռչում է, ինչպես թռչուն՝ աղջամուղջում, Բոմբեյի լապտերների շուրջ։
Եվ այդժամ տարածված թևերը, ծայրերում ծալված, մգաթավշյա, չորս փայլարե պատուհանիկներով, հոգոց հանեցին քնքուշ, հիասքանչ, համարյա մարդկային երջանկության մղումով։
Թարգմանությունը ռուսերենից՝ Վարդան Ֆերեշեթյանի