Ուղերձներ մանկությունից
Երկու հրաշալի պատմություն, որ մեզ վերադարձնում են մեր մանկություն ու հիշեցնում այն նուրբ սահմանագծի մասին, որը պետք է պահպանեն հասուն մարդիկ՝ փոքրիկների փխրուն աշխարհ կոպիտ կերպով չներխուժելու համար:
***
Տասնմեկ
Այն, ինչ նրանք չեն հասկանում ծննդյան օրերի մասին, և ինչն այդպես էլ երբեք չեն ասում քեզ՝ երբ տասնմեկ տարեկան ես, դու նաև տասը, և ինը և ութ և յոթ և վեց և հինգ և չորս և երեք և երկու և մեկ տարեկան ես։ Եվ երբ արթնանում ես տասնմեկերորդ տարեդարձիդ օրը, ակնկալում ես, որ այ հիմա կզգաս՝ ինչ ասել է լինել տասնմեկ տարեկան: Բայց չես զգում։ Բացում ես աչքերդ, և ամեն ինչ ճիշտ երեկվա պես է, միայն թե արդեն այսօր է։ Քեզ ընդհանրապես տասնմեկ տարեկան չես զգում։ Զգում ես, որ դեռ տասը տարեկան ես։ Եվ դու այն բոլոր տարիքներն ես, որոնք քեզ տասնմեկ են դարձնում:
Օրինակ՝ որոշ օրեր կարող ես հիմարություն ասել, և դա քո այն մասն է, որը դեռ տասը տարեկան է։ Կամ գուցե որոշ օրեր հարկ լինի նստել մայրիկիդ ծնկներին, որովհետև վախենում ես, և դա քո այն մասն է, որը հինգ տարեկան է։ Հետո մի օր, երբ մեծանաս, գուցե կարիք ունենաս լաց լինել՝ երեք տարեկանի նման: Ահա թե ինչ եմ ես ասում մայրիկիս, երբ նա տխուր է և լաց լինելու կարիք ունի։ Գուցե նա այդ պահին երեք տարեկան է:
Քանզի մեծանալու ձևը մի տեսակ նման է սոխի կամ ծառի բնի մեջ եղած օղակների կամ իմ փոքրիկ փայտե տիկնիկներին, որոնք մեկը մյուսի մեջ են տեղավորվում՝ ամեն տարին՝ հաջորդի մեջ։ Ահա թե ինչ տեսք ունի տասնմեկ տարեկան լինելը:
Դու քեզ տասնմեկ տարեկան չես զգում։ Ոչ անմիջապես։ Մի քանի օր, նույնիսկ շաբաթներ, երբեմն նույնիսկ ամիսներ են պահանջվում, մինչև որ ասես տասնմեկ, երբ տարիքդ են հարցնում: Ու չես համարում, որ խելացի տասնմեկ ես, մինչև գրեթե տասներկու տարեկան չես դառնում։ Հենց այսպես էլ լինում է:
Միայն թե այսօր կուզեի, որ այդ տասնմեկ տարիները մետաղադրամի պես չզրնգային իմ մեջ: Այսօր կուզեի հարյուր երկու տարեկան լինել ու ոչ թե տասնմեկ, որովհետև եթե ես հարյուր երկու տարեկան լինեի, կիմանայի, թե ինչ ասեմ, երբ տիկին Փրայսը կարմիր սվիտերը դներ սեղանիս: Հաստատ կիմանայի, թե ինչպես ասել նրան, որ այն իմը չէ, այլ ոչ թե պարզապես նստեի այնտեղ՝ դեմքիս այդ արտահայտությամբ՝ ոչ մի բառ չարտաբերելով:
-Սա ո՞ւմն է, -հարցնում է տիկին Փրայսը՝ բարձրացնելով կարմիր սվիտերը, որպեսզի ամբողջ դասարանը տեսնի, -ո՞ւմն է. այն մեկ ամիս է՝ հանդերձարանում է:
-Իմը չէ, -ասում են բոլորը. -Ես չեմ:
-Պետք է ինչ-որ մեկինը լինի, -անընդհատ կրկնում է տիկին Փրայսը, բայց ոչ ոք չի հիշում: Դա տգեղ սվիտեր է՝ կարմիր պլաստիկ կոճակներով, օձիքով ու թևքերով, որոնք ձգված են այնպես, կարծես կարելի է օգտագործել որպես պարան։ Այն գուցե հազար տարեկան է, և, նույնիսկ, եթե այն ինձ պատկաներ, չէի ասի:
-Գուցե որովհետև ես նիհար եմ, գուցե որովհետև նա ինձ չի սիրում, այդ հիմար Սիլվիա Սալդիվարն ասում է.
-Կարծում եմ՝ Ռեյչելինն է:
Այդպիսի տգեղ սվիտեր՝ ամբողջովին պատառոտված ու հին, բայց տիկին Փրայսը հավատում է նրան։ Տիկին Փրայսը վերցնում է սվիտերը և դնում ուղիղ իմ սեղանին, բայց երբ ես բացում եմ բերանս, ոչ մի բառ դուրս չի գալիս:
-Դա չէ, ես չեմ, դու… իմը չես…,-վերջապես ասում եմ ցածրաձայն, գուցե ես այդպես էի խոսում չորս տարեկանում:
-Իհարկե, քոնն է, -ասում է տիկին Փրայսը։ -Հիշում եմ՝ մի անգամ հագել էիր այն:
Դե քանի որ նա ավելի մեծ է և ուսուցիչ, նա ճիշտ է, իսկ ես՝ ոչ։
Իմը չէ, իմը չէ, բայց տիկին Փրայսն արդեն բացում է երեսուներկուերորդ էջը և մաթեմատիկական չորրորդ խնդիրը։ Չգիտեմ ինչու, բայց սրտխառնոց եմ զգում, կարծես իմ երեք տարեկան մասը ուզում է դուրս գալ աչքերիցս, միայն թե ես ամուր սեղմում եմ դրանք, շատ ուժեղ կծում ատամներս և փորձում հիշել, որ այսօր տասնմեկ տարեկան եմ, տաս-նը-մեկ։ Մայրիկը տորթ կթխի ինձ համար այսօր երեկոյան, և երբ հայրիկը տուն գա, բոլորը կերգեն՝ ծնունդդ շնորհավոր, ծնունդդ շնորհավոր:
Բայց երբ սրտխառնոցս անցնում է ու բացում եմ աչքերս, կարմիր սվիտերը դեռ այնտեղ է՝ մեծ կարմիր լեռան պես։ Քանոնով կարմիր սվիտերը տեղափոխում եմ սեղանիս անկյունային մաս: Մատիտս, գրքերս ու ռետինս հնարավորինս հեռու եմ տանում դրանից։ Նույնիսկ աթոռս եմ մի փոքր աջ տանում: Իմը չէ, իմը չէ, իմը չէ: Լուռ մտածում եմ՝ տեսնես որքան ժամանակ է մնացել մինչև ճաշը, որքան ժամանակ անց կարող եմ վերցնել կարմիր սվիտերը և նետել դպրոցի ցանկապատից այն կողմ կամ կախված թողնել կայանատեղիի վրա կամ հավաքել այն փոքրիկ գնդակի պես ու նետել նրբանցքում։ Բայց մաթեմատիկայի դասն ավարտվում է, տիկին Փրայսը բարձրաձայն և բոլորի ներկայությամբ ասում է.
-Հիմա, Ռեյչե՛լ, բավական է:
Նա տեսնում է, որ ես կարմիր սվիտերը խցկել եմ սեղանիս անկյունը, և այն ջրվեժի նման կախվել է, բայց ինձ համար միևնույն է։
-Ռեյչե՛լ, -կրկնում է տիկին Փրայսը։ Զգում եմ՝ զայրանում է։ -Հագի՛ր այդ սվիտերը հենց հիմա և անհեթեթություններ մի՛ արա:
-Բայց այն չ…
-Հիմա՛, -ասում է տիկին Փրայսը։
Սա այն պահն է, որ ես կցանկանայի տասնմեկ տարեկան չլինեի, որովհետև իմ ներսում ապրող բոլոր տարիները՝ տասը, ինը, ութը, յոթը, վեցը, հինգը, չորսը, երեքը, երկուսը և մեկը, սեղմում են աչքերս, երբ մի ձեռքս մտցնում եմ սվիտերի մի թևքի մեջ, որը կաթնաշոռի հոտ ունի, ապա մյուսը՝ մյուսի մեջ և կանգնում այնտեղ՝ ձեռքերս բացած, կարծես սվիտերը ցավեցնում է ինձ, և այն, իսկապես, ցավեցնում է՝ քոր առաջացնող ու մանրէներով լի այդ սվիտերը, որը նույնիսկ իմը չէ:
Դա հենց այն պահն էր, որ առավոտից պահել էի իմ ներսում, դա այն պահն էր, երբ տիկին Փրայսը սվիտերը դրեց սեղանիս, ու ես բաց թողեցի ամենը՝ լացելով բոլորի առաջ: Կուզեի անտեսանելի լինել, բայց անհնար էր: Ես տասնմեկ տարեկան եմ, և այսօր իմ ծննդյան օրն է, և ես լաց եմ լինում՝ երեք տարեկանի պես։ Գլուխս կախել էի սեղանին և դեմքս թաղել հիմար ծաղրածուի նմանվող սվիտերի գրկում։ Դեմքս տաք էր, և թուքս դուրս էր գալիս բերանիցս, որովհետև չէի կարողանում կանգնեցնել փոքրիկ կենդանիների ձայները, մինչև աչքերիս մեջ արցունքներ չէին մնացել, և պարզապես մարմինս էր դողում, ինչպես երբ զկռտում ես, և ամբողջ գլուխս ցավում էր, ինչպես երբ շատ արագ կաթ ես խմում։
Բայց ամենավատ պահը ճաշի զանգից անմիջապես առաջ էր։ Այդ հիմար Ֆիլիս Լոպեսը, որը նույնիսկ ավելի հիմար է, քան Սիլվիա Սալդիվարը, ասում է, որ հիշում է, որ կարմիր սվիտերն իրենն է։ Ես անմիջապես հանում եմ այն և տալիս իրեն, միայն թե տիկին Փրայսը ձևացնում է, թե ամեն ինչ կարգին է։
Այսօր ես տասնմեկ տարեկան եմ։ Մայրիկը տորթ կթխի երեկոյան, և երբ հայրիկը աշխատանքից տուն գա, մենք այն կուտենք։ Կլինեն մոմեր և նվերներ, և բոլորը կերգեն՝ Շնորհավոր ծնունդդ, շնորհավոր, Ռեյչել:
Բայց արդեն ուշ է:
Այսօր ես տասնմեկ տարեկան եմ։ Ես տասնմեկ, տասը, ինը, ութ, յոթ, վեց, հինգ, չորս, երեք, երկու և մեկ տարեկան եմ, բայց կցանկանայի հարյուր երկու տարեկան լինել։ Կցանկանայի, որ տասնմեկից բացի ուրիշ բան չլինեի։ Որովհետև ուզում եմ, որ այսօրը մնա հեռվում, շատ հեռու մի տեղ՝ ինչպես փախած օդապարիկ, ինչպես երկնքում փոքրիկ ուրվագծվող «օ», այնքա՜ն փոքրիկ, փոքրացող, որ պետք է աչքերդ փակես՝ այն տեսնելու համար։
***
Շնորհակալություն, տիկի՛ն
Փողոցով քայլող կնոջ կազմվածքը նկատելի գեր էր, ձեռքին՝ մեծ քսակ, որի մեջ ասես ամեն ինչ կար, բացի մուրճից ու մեխերից։ Ծանր պայուսակը երկար ժապավենով էր, որը նա թեքությամբ անցկացրել էր ուսի վրայով: Գիշերվա ժամը տասնմեկին մոտ էր. կինը քայլում էր մենակ, երբ մի տղա վազեց հետևից՝ փորձելով խլել դրամապանակը։ Մեկ ձգումից ժապավենը կտրվեց ամրակցված տեղից: Տղան, չկարողանալով պահել այն, ընկավ մայթին՝ ամուր գրկելով զոհին: Կինը գլուխը չկորցրեց. շրջվեց և մի լավ հարվածեց փոքրիկ իրավախախտի ուղիղ ջինսե հետույքին: Դրանից հետո թեքվեց, բռնեց տղայի դունչը և այնպես թափահարեց, որ դժբախտ գողի ատամները սկսեցին զրնգալ։
-Հավաքի՛ր պայուսակիս իրերը ու տո՛ւր ինձ, -ասաց կինը՝ այդպես էլ բաց չթողնելով տղային: Միայն իջեցրեց, որ նա կարողանա ձգվի և իրեն տա այս ու այն կողմ ցրված իրերը:
-Չես աաչո՞ւմ, -հարցրեց կինը:
-Ամաչում եմ, -մրթմրթաց տղան: Կինը բաց չէր թողնում տղայի օձիքը:
-Ինչո՞ւ այսպես արեցիր:
-Միտումնավոր չէր:
-Այ թե ստախոսն ես։
Անցորդներ էին հավաքվում նրանց շուրջը. մի երկու հոգի կանգ առան՝ տեսնելու, թե ինչ է լինելու հետո։
-Եթե քեզ բաց թողնեմ, կփախչե՞ս։
-Ըհըմ:
-Ուրեմն բաց չեմ թողնի, -խստորեն ասաց նոր ծանոթը և, իսկապես, թույլ չտվեց:
-Շատ եմ ցավում, տիկի՛ն, կներեք -կակազեց տղան:
-Դե-դե, դեռ տեսնենք։ Ի՜նչ կեղտոտ ես: Ուզում եմ մի լավ լվալ քեզ: Տանը ոչ ոք քեզ չի՞ ասել, որ լվացվես:
-Հը-ը:
-Ուրեմն իզուր չէր, որ հանդիպեցինք։ Այսօր հենց այն օրն է, երբ դու մի լավ կմաքրվես, -ամփոփեց կինը և վճռականորեն շարժվեց փողոցով՝ դեպի ներքև՝ վախեցած գողին իր հետևից քարշ տալով։
Տղան մոտ տասնչորս-տասնհինգ տարեկան կլիներ՝ կապույտ ջինսով ու թենիսի կոշիկներով, եղեգի պես նիհար ու վտիտ էր. նա լուռ հետևում էր կնոջը:
-Կձևացնենք, որ իմ տղան ես: Ու ես որպես մայր, կսովորեցնեմ քեզ՝ ինչն է լավ, ինչն է վատ: Այսպիսով, նվազագույնը, որ կարող եմ անել հիմա, քեզ տեղը-տեղին լողացնելն է: Ուտել կուզե՞ս:
-Հը-ը: Միակ բանը, որ ուզում եմ՝ բաց թողնեք ինձ:
-Փողոցի անկյունի մոտից թեքվենք, կվախենա՞ս:
-Չէ:
-Ճիշտ էլ կանես: Դու կապված ես ինձ հետ: Ու, եթե քեզ թվում է, որ հեշտ կձերբազատվես, չարաչար սխալվում ես: Հիշի՛ր խոսքերս, երիտասարդ, երբ հարցերդ լուծեմ, դու երկար կհիշես տիկին Լուէլ Բեյթս Վաշինգտոն Ջոնսին:
Տղան քրտնել էր: Սկսեց դիմադրել, բայց ոչ մի կերպ չէր ստացվում դուրս գալ տիկնոջ ճիրաններից: Տիկին Ջոնսը կանգ առավ, հրեց նրան և հմտորեն սեղմեց տղայի պարանոցը:
Այսպիսով, նրանք քայլեցին մինչև տիկին Ջոնսի տուն, բայց նույնիսկ դուռը բացելուց հետո տանտիրուհին բաց չթողեց իր գերուն։ Նրանք միջանցքով անցան՝ հասնելով ընդարձակ կահավորված խոհանոցին: Այստեղ տիրուհին վառեց լույսը, բայց դուռը բաց թողեց։ Տղան պարզ լսում էր, թե ինչպես են մյուս բնակիչները ծիծաղում ու զրուցում մյուս տներում:
-Անունդ ի՞նչ է:
-Ռոջեր:
-Ուրեմն, Ռոջեր, հիմա դու կգնաս լվացարանի մոտ ու կլվացվես, -այս խոսքերով կինը վերջապես բաց թողեց տղային: Ռոջերը նայեց դռանը, հետո՝ կնոջը, հետո՝ նորից դռանը, և դժգոհ քայլեց դեպի լվացարանը։
-Կսպասես մինչև ջուրը տաքանա: Ահա մաքուր սրբիչ:
-Ինձ բա՞նտ եք ուղարկելու, -հարցրեց տղան՝ թեքվելով լվացարանի վրա:
-Նախ՝ լվացվիր: Քանի դեռ այդքան կեղտոտ ես, քեզ հետ ոչ մի տեղ էլ չեմ գնա։ Ուղղակի մտածիր. ես քայլում էի դեպի տուն, երազում, թե ինչպես եմ ուտելու ինչ-որ բան պատրաստելու, իսկ հետո հայտնվում ես դու ու խլում ես պայուսակս: Դու, հավանաբար, նույնպես բաց թողիր ընթրիքդ, այնպես չէ՞:
-Չէ իմ տանը ոչ ոք չկա:
-Այդ դեպքում մենք միասին կընթրենք: Կարծում եմ՝ դու սոված ես, կամ գոնե այն ժամանակ, երբ փորձեցիր ինձ կողոպտել, -ասաց կինը։
-Ուտելիք չէի ուզում գնել, այլ՝ կապույտ թավշե կոշիկներ, -խոստովանեց տղան:
-Կարիք չկար թավշե կոշիկներ ունենալու համար ինձ կողոպտել: Կարող էիր հարցնել:
-Տիկի՞ն:
Տղան նայեց տիկնոջը, ջուրը դեռ հոսում էր զարմացած դեմքով։ Երկար լռություն տիրեց։ Շատ երկար։ Ռոջերը սրբեց դեմքը և չիմանալով՝ ինչ անել, նորից սրբեց դեմքը։ Հետո նայեց շուրջը՝ մտածելով, թե ինչ է իրեն սպասում հիմա։ Դուռը դեռ բաց էր։ Կարող էր դուրս գալ ու գնալ միջանքով: Կարող էր փախչել, փախչել, փախչել, փախչել:
Կինը նստած էր բազմոցին։
-Երիտասարդ տարիքում ինքս էլ շատ բաներ էի ուզում, որ չէի կարող ունենալ- ասաց կինը՝ որոշ ժամանակ անց:
Նորից լռություն տիրեց։ Տղան զարմացած բացեց բերանը, հետո խոժոռվեց:
-Լավ, լավ, մտածեցիր, որ «բայց» կլինի, չէ՞: Դու սպասում էիր, որ ես կասեմ՝ բայց ես երբեք չեմ խլել մարդկանց պայուսակները: Դե, ես չեմ պատրաստվում դա ասել:
Դադար: Լռություն:
-Լիքը վատ բաներ եմ արել, որոնց մասին, տղաս, չեմ պատմի քեզ։ Ես այն Աստծուց էլ կթաքցնեի, եթե նա արդեն չիմանար: Ուրեմն նստիր մինչ մի բան կպատրաստեմ։ Պարապ մի՛ նստիր, սանր վերցրու ու մազերդ սանրիր, այդպես ավելի պարկեշտ տեսք կունենաս:
Տիկին Ջոնսն անցավ հեռուստացույցի էկրանի կողքով հասնելով գազօջախի ու սառնարանի հատվածին:
Ուշադրություն անգամ չդարձրեց իր պայուսակին, որը թողել էր բազմոցին, կամ տղային, որը, սակայն, այլեւս չէր պատրաստվում փախչել։ Տղան միտումնավոր նստեց այնտեղ, որտեղից պարզ երևում էր խոհանոցի ծայրը։ Արդեն զգում էր, որ կինը վստահում է իրեն, և այժմ չէր ուզում կորցնել այդ վստահությունը։
-Իսկ ինչ-որ մեկի կարիքն ունե՞ք, որ գնա խանութ՝ գնումների, -հարցրեց տղան, -միգուցե կաթի՞ կամ այլ բանի համար:
-Փակած տարբերակով ունեմ, ուզում էի կակաո պատրաստել, -պատասխանեց՝ հավելելով, -բայց կարող ես գնալ, եթե քաղցր կաթ ես ուզում:
-Ոչ, կակաոն հիանալի գաղափար է, -ուրախացավ տղան:
Տիկին Ջոնսը սառնարանից հանեց բեկոնն ու լիմա տեսակի լոբին։ Այս պարզ ընթրիքը տաքացնելով, մի քիչ էլ կակաո պատրաստեց և նստեց սեղանի մոտ՝ Ռոջերի կողքին։
Նա չհարցրեց, թե որտեղ է տղան ապրում, ընտանիքի կամ որևէ այլ բանի մասին, որը կարող էր ամաչեցնել նրան: Փոխարենը, ընթրիքի ժամանակ խոսեց հյուրանոցի գեղեցկության սրահում իր աշխատանքի մասին: Պատմեց՝ ինչ աշխատանք է այն: Պարզվեց, որ սրահը բաց է մինչև ուշ ժամ, և սպասարկում են բազմատեսակ այցելուների՝ թխահերներից մինչև վառ շիկահերներ։
Աղանդերի համար տիկին Ջոնսը Ռոջերի համար կտրեց իր տասը ցենտանոց կարկանդակի կեսը։
-Անո՛ւշ արա, տղա՛ս:
Երբ ավարտեցին ընթրիքը, կինը տեղից վեր կացավ և ասաց.
-Ահա, վերցրո՛ւ այս տասը դոլարը և քեզ համար մի զույգ կապույտ թավշե կոշիկներ գնիր: Հաջորդ անգամ, նույն սխալը չանես, չբռնես ուրիշի պայուսակից: Գողությունը մեղք է, որովհետև գողացված փողով գնած կոշիկները կայրեն ոտքերդ: Իսկ հիմա ես պետք է հանգստանամ:
Հույս ունեմ, որ այս երեկոն լավ դաս էր քեզ համար, տղա՛ս, այսուհետ քեզ լավ կպահես:
Նա տղային ուղեկցեց դեպի մուտքի դուռը և ճանապարհեց՝ ասես բաց թողնելով:
-Բարի գիշեր, տղա՛, լավ կպահես քեզ, -հրաժեշտ տվեց՝ նայելով փողոցին։
Ռոջերը ուզում էր ինչ-որ բան ասել տիկին Լուելլա Բեյթս Վաշինգտոն Ջոնսին, մի քիչ ավելի լավ բան քան ուղղակի՝ «Շնորհակալ եմ, տիկին», բայց այդպես էլ համապատասխան բառ չգտավ:
Նա միայն նայեց շեմին կանգնած գեր կնոջը և հազիվ հասցրեց ասել՝ «շնորհակալություն», մինչև որ վերջինս անհետացավ դռան ետևում։ Ուսուցչի հետ սա նրանց առաջին և վերջին հանդիպումն էր:
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Լյուսիլ Ջանինյանի