Ուշ է, բայց խոսեմ…
Մորս`Մելսիդա Սարգսյանին
Խամրած վարդի թափվող թերթեր:
Ի՜նչ միամիտ, ի՜նչ պարզունակ ու թաքուն-թաքուն երջանիկ:
Գյուղ է գնացել: Սովորության համաձայն` նստել է հոր կաղնու հովին ու նրանց է հիշում: Անունները կան, իրենք` չէ: Ում անունը մտքին եկավ, գնացածների մեջ էր:
Վերջ… Վե՞րջ: Վերջացա՞ն… Փակվե՞ց շրջանը…
Թե փոխվեն անունները, կստացվի`մեկ կյանք, մեկ անձ, մեկ կերպար: Ու որքան նման միմյանց: Տեսածները` նույնը, հագածները` նույնը, արածնե՞րը… Արածներն էլ նույնն ու նույնը…
Շրթներկը` նույն կարմիրը, օծանելիքը` նույն կռասնայա մասկվան, տեսած ֆիլմերը` հնդկականը, պատմած պատմությունները` կալի դեզերն ու ճակնդեղի դաշտը, ստացվելիք աշխօրն ու ծերը ծերին հասցնելը, տասն օրը մեկ նույն բաղնիքի ճամփեն` էն, որ Խորեն պապենց տան հետևով էր անցնում, հասնում մինչև Գարուշ հոպարենց տան անկյունը, գնացած հեռու տեղները` Լենինականի ավտոկայանն ու շուկան, մեկ էլ` բանջար հավաքելու սեզոնին` Բավրայի արտերը. էնտեղ ղմին (ղմի իրենք էին ասում. ուրիշները շուշան են ասում…), դե հա, շուշանը շատ առատ էր: Իսկ ի՜նչ ձմեռ, որ տապակած կամ խորոված կարտոֆիլի ու լավաշի հետ սեղաններին թթուն դրած չլիներ…
Հագած լավագույն ներքնազգեստը Լենինականի տրիկոտաժեղենն էր, յուգասլավսկի ունեցողները գլուխ էին գովում, մեկ էլ բարձրացնում էին փեշերը, որ չհավատացողներին ապացուցեին. քչերն էին իրենց թույլ տալիս խոպանից ուղարկած փողը դրանց վրա ծախսել, հազար ծակուծուկ կար փակելու:
Սիրելի ամիսները դեկտեմբեր, հունվար, փետրվարն էին. միայն այդ ժամանակ էին կողակիցների երեսը տեսնում: Մնացյալ ամիսներին տան տղամարդն էին ու տան կինը, տան ջրվորն էին ու տան հոգսակիրը: Հարցերը լուծողն էին: Ուշացումով: Պիտի մանրամասն պատմած նամակը տեղ հասներ, պատասխանը գար, հետո արդեն, թե`
-Ես իմ գլխավորիս գլխուց թռնո՛ղը չեմ, ինկը ըտպե՛ս է ըսել…
Ու վերջակետ:
Մտնող-ելնողը պիտի չիմանար, թե խանութին պարտքի ցուցակը որքանի է հասել, որ` ի՛նչ է եղել որ` սոված մարդ չկա, քանի դեռ հաց-պանիրն ու բալի մուրաբայով թեյը կան, որ` ի՛նչ է եղել որ` եղբոր շորը վերաձևեն, քույրը կհագնի, քրոջ շորը վերաձևեն, եղբոր համար չլինի-չլինի, մի կիսաշալվար հո դո՞ւրս կգա…
Ամեն ինչ էին` բացի հարսանիքավորից: Հարսանիք ե՞րբ էր լինում մյուս ամիսներին: Տղեքը խոպանից պիտի գային, պիտի փողերը բերեին: Ո՜նց կլիներ, հարսին հագցնելիս կոշիկը գողացած աղջկան քավորկինը կարմիր տասանոցից պակասով համոզեր, հարսին տնից հանելիս քավորը քսանհինգանոցը չդներ դուռը փակած հարսի խանչալավոր եղբոր գրպանը…
Չէ՛, ամեն բան պիտի տեղը տեղին լիներ, սեղանների առատությունը`առաջին հերթին: Դրանք գնահատող հատուկ հանձնախումբ կար` թաղի «հեղինակավոր կանանցից» կազմված, ու դեռ հաջորդ օրը չբացված` ամբողջ գյուղը ամենայն մանրամասներով գիտեր` խորովածը քանի տեղով է դրված եղել, օղին խուժան է եղել`տան քաշած, թե «յառլիգով»`ռուսական, տորթը քանի ձվանոցն է եղել, գաթայի շերտերը բացված եղե՞լ են, թե՞ ոչ…
Էդ հանձնախմբի դերն այդքանով չէր ավարտվում. հարսանիքից հետո էլ լիքը հարցեր ունեին. ում տնից բերած ամանեղենը ինչ գույնի մանիկյուրով է ներկած, քանիսն են կոտրվել, քանիսն են փոխս ընկել, իշաոտնուկների վրա խալի է գցված եղել, թե չոր նստարանին է հարսանիքավորը նստած եղել, հարևանների կենացը խմե՞լ են, թե՞ չէ, թաղի կանանց հաջորդ օրը կանչե՞լ են կոֆե խմելու, թե` ինչ էր մնացել, որ կանչեին. հազիվ խնամիների բերանն են փակել…
Իսկ հարսին ու փեսային քննարկելու դրվագներին անդրադառնալու համար պետք է գոնե մի անգամ էդ հանձնախմբի անդամ եղած լինեիր…
Այդ մանրամասները հատուկ պայմաններում ու խիստ զգուշավոր էին քննարկվում…
***
Դեռ որքան պիտի ապրի, որ կարողանա բաց թողնել օրերը ջարդող-անցնող մտածումները, որ կապում են իրեն մոր սերնդի կանանց միամիտ ու անհասկանալի երջանկությանն ու այնքա՜ն հասկանալի խեղճության դառնախորհուրդ տխրությանը:
Երբ հինգհազարանոց կրիչում տեղավորեց հինգ տարի շարունակ շորուկոշիկի համար ընտանիքի բերանից կտրած ու իրեն հասցրած գումարով գնած ձայներիզների պարունակությունը (իսկ դրանց թիվը 200-ից անցնում էր)…
Երբ համեմատեց այժմյան`մեկը մյուսին կրկնող օրերը իր պատանեկության`մեկը մյուսից տարբերվող, բնական ընթացք ունեցող օրերի հետ…
Հասկացավ…
Հասկացավ, թե որքան միամիտ էին, երբ մտածում էին, թե կան բացարձակ մեծություններ, ասենք`իրենց հին տունը` իրար մեջ բացվող չորս սենյակներն ու ածուխով վառարանի`մի ծայրից մյուսը հասնող խողովակաշարը`գերանածածկ առաստաղով մեկ, ու այդ առաստաղը, որը քնելուց առաջ վերածվում էր պատկերասրահի. քիչ չէին`հինգը, ու ամեն մեկն իր գտած պատկերն էր ցույց տալիս փայտանախշերում. մեկը` ծառ, մեկը`քողը դեմքին կնոջ, մյուսը` իրենց արտերի պահակ ձիավորին`Սամո պապին… Ինքը միշտ չեղած-անիրական կերպարների էր տեսնում, ու սկսվում էր վեճը, թե` էդ որտեղ ես դու դրան տեսնում, որ մենք չենք տեսնում:
Հետո բանը հասնում էր գոռգոռոցի, մինչև մայրը մի քանի սաստող բառերից հետո տեսնելով, որ ձայները չեն կտրում, մտնում էր մեծ օդա, որ իրենց` երեխաների ննջասենյակն էր, ու հանգցնում լույսը, լույսի հետ էլ չքանում էին բոլոր «գտածոները»`մինչև հաջորդ օրվա մայրամուտից հետոն, երբ նորից` քույրերը զույգ-զույգ, եղբայրն առանձին, կմտնեին անկողին, կնայեին առաստաղին ու կերևակեին իրենց պատկերները…
***
Տակավին առաջին կուրսի ուսանողուհի էր, երբ արտասահմանցի կուրսընկերը պատմում էր հեռախոսների մասին, թե` Ճապոնիայում ապրող մեկը կարող է քեզ տեսնել, եթե դու զանգես իրեն…
Երկուկոպեկանոց «ավտոմատ» հեռախոսներով մի քանի րոպե չարչարվում էին, որ զանգը տեղ հասներ, եթե հաջողվում էր դա անել ընդամենը մեկ կոպեկով, բախտ բերել էր համարվում, քանի որ այդ սարքը մի քանիսը կարող էր կուլ տալ, երբեմն` թվերը հավաքող մատը հոգնելու չափ, մինչև կարողանային խոսել կապի այն կողմում…
Ու պիտի հավատար այդ հեքիաթին, թե կարող են այստեղ խոսել, ու Ճապոնիայում կարող են իրեն տեսնել…
Հայրերն ու մայրերն այդ փորձությանը մի կերպ դիմացան. նախ զարմանքից շփոթվեցին, ապա չնչհավատությունը զսպել չկարողացան, ապաև երանի տվեցին անցած հին ու բարի ժամանակներին, երբ առիթները լիքն էին տնից տուն գնալու, մարդավարի շփվելու, առանց հեռախոսազանգերի ու թույլտվությունների, պարզապես դուռ-դրկիցի ողջությունից տեղեկանալու համար…
Երբ իրենց հարևան Կոլա հոպարը վերադարձել էր բանակից (իսկ նա ծառայել էր Խորհրդային Միության մի մեծ քաղաքում, որտեղ առաջին անգամ էր տեսել բազմահարկ շենքեր), մորը` Արփենիկ աբային ասել էր` այ մեր, տունը տան վրա դրաձ կաբռեին, ըդպես էլ բան էղնի…
Իրենց ծնողներն էլ «հե՜յ գիդի գիդուծյուն» ասում ու հումորի տալով` ամեն մի նորի մասին լսելիս նախ զարմանում էին, ապա կասկածում, ապա լսածի վրա քմծիծաղ էին տալիս, հետո մի լա՛վ ծիծաղում էին, վերջն ընդունում էին իրողությունն ու փորձում իրենց «տեսած պահել»…
Ի դեպ, ինքը շատ հեռու չէր գնացել ծնողներից…
Դասընկերը պատմել էր, որ եղբայրը Երևանում տրոլեյբուս է քշում: Ու ինքը, ում առաջին անգամ Երևան էին բերել 9-րդ դասարանի ամառային արձակուրդին, ոգևորված պատմում էր մորաքրոջ տղային, թե`
-Բա գիտե՞ս, իմ դասարանցու եղբայրը ձեր քաղաքում տրոլեյբուսի վարորդ է:
Դե հասկանում եք, չէ՞, ինչպես կծիծաղեր իր վրա իրենից 5-6 տարով մեծ, մայրաքաղաքում ծնված-ապրած եղբայրը, մինչև որ ինքն էլ «տեսած» կդառնար ու կծիծաղեր իր չը՛-տես միամտության ու ասածի վրա…
Հիմա էլ է ծիծաղում: Ամեն հիշելիս:
Իսկ ա՛յ առաջին անգամ սիմֆոնիա լսելը խայտառակություն էր…
Ութսունականներ: Ձախ Հարութի ու Ալիկ Գյունաշյանի երգերի տակ սիրահարված աղջիկ: Իր ցանկությամբ չէր, որ դասարանական հավաքներին ջազ ու շարականներ լսեր. ամենաքիչը վրան կծիծաղեին, ավելին, կհամարվեր ձևիստ` իբր ինչ է լսածդ. դու դրանից հաճո՞ւյք ես ստանում...
Իսկ հաճույք ստանում էր:
Բայց այնպես չէ, որ «Աչքերիս դու հավատայիր, խոսքիս ինչո՞ւ հավատացիր»-ի ապրումը սրտի հետ չէր խոսում, երբ տանգոյի պտույտներում սիրո հավաստումի բառեր էր լսում դասընկերոջից…
Հիմա էլ, երբ ընկնում է պատանեկության թփուտները, անգամ հոգուց արցունք են քամում այդ պարզ ու անպաճույճ մեղեդիները:
Ինչևէ: Հայտնվել է մայրաքաղաքի մշակութային աշխարհում, որ կոչվում է Մայր բուհ: Քիչ թե շատ, իր ճաշակի ընկերներ, որ իր նման նրանք էլ փորձում էին մասը դառնալ այդ նոր իրականության: Ու առաջին անգամ պիտի այցելեր սիմֆոնիկ համերգի: Երազանքներից մեկը:
Արդեն համերգասրահում են: Ինքն է, ընկերուհին:
…Հիշում է, թե ինչպես էր մայրը մեկ էլ ասում`չմեռնիմ, էնկան բանուգորձ չունենամ, ու փող ունենամ, էրտամ Էրևան համերգ ու թատրոն… Ասում էր ու հերթով ծալում չունեցածների մատները, հետո մեկ էլ զվարթանում և ունեցածներն էր թվարկում, խաղաղվում ու մոռանում չգնացած Երևանը: Հայրն էլ սկսում էր երգել, հետո թե`քեզի հըմար ես ամեն օր ձրի համերգ կուդամ, դու Էրևան գուզես էրտաս… Հայրն ու ինքը ծիծաղում էին, մայրը` խռովում, ու թատրոնի ու կինոյի թեման ահագին երկար ժամանակ փակվում էր… Է՜հ…
Ավետ Տերտերյան. Երրորդ սիմֆոնիա: Հետաքրքիր գործիքակազմ, առեղծվածային հնչումներ, ոգեղեն մթնոլորտ, զարմանալի զգացողություններ…
Ձախ կողքին նստած են տատիկ ու պապիկ, գրեթե իր մամ ու պապի տարիքին, գուցե թե մի քանի տարով փոքր: Հնչման ամեն պոռթկումին տատիկը ամուր բռնում է պապիկի ձեռքն ու լավ լսելի ձայնով կանչում.
-Վո՜ւյ քա, վույ քա ամա՜ն…
Առաջին անգամ, երկրորդ անգամ, երրորդ անգամ արդեն վույքա-ին ավելանում են էլի մի քանի, արդեն տագնապալի բառեր: Որքան էլ պապիկը մեղմում է իրավիճակը, հորդորում, որ չվախենա, տատը, միևնույն է, չի կարողանում զսպել ապրումներն ու…
Դրանք փոխանցվում են իրեն ու ընկերուհուն, բայց այլ կերպ. հիստերիկ ծիծաղի ձևով, այնքան, որ ստիպված դուրս են գալիս համերգասրահից` ենթարկվելով հսկիչ կնոջ սաստումին, թե`
-Եթե ձեզ պահել չգիտեք հանրային վայրում, կարող եք դուրս գալ…
Երբ խաղաղվում են ու վերադառնում համերգասրահ, երբ հնչում են եզրափակիչ ակորդները, ու նվագախումբն ավարտում է սիմֆոնիան, երբ տեսնում են, թե ինչպես են երաժշտական աշխարհի` իրենց ծանոթ դեմքերը հոտնկայս ծափահարում, ու այդ ծափերը տևականորեն չեն դադարում…
Ամոթից գետինն են մտնում…
Ու հասկանում է, թե որքան շատ բան է տվել իր բնաշխարհի զուլալությունն իրեն, բայց և որքան շատ բանից է զրկել իրեն ինքն իր մեջ մտած ու իր գեղջկական պարզ ու միամիտ կեցությամբ ապրող բնաշխարհը, որտեղ բոլոր արարքները ինքնաբուխ էին, չհղկված ու անառարկելի…
Տարիներ պետք եղան չը՛- տեսությունից ազատվելու համար…
Ու այդ տարիների ընթացքում իր ներսում ամեն բան իր տեղը գտավ:
Հիմա խաղաղ գոյակցում են ժողովրդական խաղիկներն ու գուսանական երգերը, ռոմանսներն ու շարականները, սիմֆոնիաներն ու ջազը`առանց մեկը մյուսին խանգարելու…
***
«Մայր իմ, որ երկնքում ես… Ապրածդ կյանքի նման գնացիր… Կասկածավոր վախվորած, ցավդ անգամ բարձրաձայնելուց ամաչելով…»:
Գրեթե ամեն օր է զրուցում տան անկյունի պահարանում դրված լուսանկարի հետ: Ու հարց է տալիս, ու ինքն էլ պատասխանում մորը տված իր հարցերին…
Որտեղի՞ց էր վաղ մանկությունից որբ մնացած, երեք եղբայրներ կորցրած մոր մեջ լուռ մնալու, լսել կարողանալու եզակի հատկանիշը, որ հազվադեպ է տրված լինում կանանց, այն էլ` նման կենսագրությունն ունեցող կնոջը:
Մայրը տեղով մեկ պատմելիք էր:
Լույս աշխարհ գալուց մինչև մութ աշխարհ հեռանալը…
Նրա զսպվածությանը հասնելու դեռ կեսճանապարհին էլ չէ. ու ի՜նչ ծանր է դա իրեն տրվում: Լռության դիմաց ինքնադավաճանության անքուն գիշերների շնչարգելն է ունենում, խարանն է կրում երկդիմիության, անսկզբունքայնության ամոթանքն է տանում, զգուշավոր լինելու բացասական վերաբերմունքին արժանանում, թե` հաճոյանալու համար մոմ ես, դրա համար էլ լռում ես…
Իր լռությունը մոր լռությունից չէ…
Պայթող ըմբոստություն է իր լուռ մնալը, որ վայրկյաններ է ձգվում հազիվ…
Իսկ մայրը լռում էր` կուլ տալով ու կուլ գնալով, լռում էր, երբ պայթում էր սիրտը լռելուց…
Մինչև որ պայթեց…
Երբ կարդաց ախտորոշումը, ապա բժշկի եզրակացությունը, թե` նման բան հազարից մի կնոջ մոտ է լինում, բնավ չզարմացավ...
Մայրն այդ հազա՛րումե՛կերորդն էր…
***
Մայրն այդպես էլ չհագավ գունավառ կտորից կարվող խալաթը, որ երկու անգամ արդեն գնացել փորձել էր…
Ոչ մեկը տնեցիներից չէր ուզում, որ տուն բերեին այդ խալաթը, ասում էին` թող դերձակն ինքը որոշի`ում տա: Ինքն էր միայն, որ չլսեց հորդորները, որքան էլ խիստ էին ու ընդունված ավանդական բացատրություն-համոզումներով:
Արդեն տասնյոթ տարի մոր գունավառ խալաթն իր գարուն ամառ աշուն ձմեռն է: Հագից չի հանում, հենց տուն է հասնում: Հայրական տուն…
Որքան շատ էր անում հոր համար, այնքան ավելի էր մեծանում մոր նկատմամբ մեղքի զգացումը: Չարածի համար մեղքի: Ոչի՛նչ արեց…
Կարևոր բառերից ոչ մեկը, գրեթե ոչ մեկը չասաց…
Մոր հեռանալուց հետո շատ է փոխվել:
Իր աշխարհի մարդկանց սիրո հավաստումի բառեր չի խնայում:
Իսկ մորը… Ամեն առիթի ու ա՛ն-առիթ մոր նկարի հետ զրուցելիս ինքն ասում է ցավ ու կարոտից խեղդվող այդ բառերը...
Բառերն այդ դառնում են ուշացած ծաղկումի վախվորած թերթիկներ…
Եվ ուշացած այդ թերթիկներն ինքը թողնում է ճերմակ թղթերի վրա` որպես դողացող մեղաների ա՛ն-արձագանք սփոփանքներ…
08.03.2025
Գեղեցիկ Մարգարյան