Զրույց Ռազմիկ Դավոյանի և Արմինե Թամրազյանի հետ
Այսօր ազգային պոեզիայի մեծերից մեկը՝ Ռազմիկ Դավոյանը կդառնար 85 տարեկան: Նրա ստեղծագործությունը, որ հատկանշվում էր պոետիկ մտքի հզորությամբ ու միաժամանակ նրբագեղությամբ, վաղուց արդեն հատել է Հայաստանի սահմանը և գերել նաև այլ ազգերի ընթերցողների հոգիները: Դավոյանի հոբելյանի առիթով «ArtCollage»-ն իր ընթերցողներին է ներկայացնում բանաստեղծի՝ 2013 թվականի ամռանը Լոնդոնում՝ Սառա Հայմասին տված հարցազրույցը, որը հրապարակել է հեղինակավոր «Ուասաֆիրի» (Wasafiri) միջազգային գրական ամսագիրը: 2013 թվականի ամռանը Ռազմիկ Դավոյանը Մեծ Բրիտանիայում էր՝ մասնակցելու «Պոեզիայի Պառնաս» պոեզիայի միջազգային օլիմպիադային: 2012 թվականին նա ընտրվել էր որպես Լոնդոնում կայանալիք մշակութային օլիմպիադայում Հայաստանը ներկայացնող գրող:
Շնորհակալություն Արմինե Թամրազյանին՝ հարցազրույցը մեզ տրամադրելու համար:
***
Սառա Հայմաս-Կարո՞ղ եք մի փոքր պատմել Ձեր բանաստեղծական կյանքի և զարգացման մասին։ Ինչպե՞ս ստացվեց, որ բանաստեղծ դարձաք:
Ռազմիկ Դավոյան-Գաղտնիք է։ Կարծում եմ՝ բանաստեղծություն գրելն աշխարհի ամենագաղտնի բանն է։ Եթե դու խոսում ես ինչ-որ բանի մասին, չես կարող գրել այն։ Դու ապրում ես քո առօրյա կյանքով, իսկ շուրջդ ոչ ոք չի կարող ասել, թե ինչպես ես գրել այդ բանաստեղծությունը, ինչպես է ծնվել այն։
Երբեմն նույնիսկ բանաստեղծը չգիտի՝ ինչպես է դա ստացվում:
Դա, թերևս, գաղտնի կապ է Արարչի, աստվածայի՛ն Արարչի հետ։ Եթե ուզում եք իմանալ իմ բանաստեղծական զարգացման մասին, ապա այն հայտնի է բոլորին, բայց ոչ ոք չգիտի, թե որտեղ եմ այն պահում։
Ս.Հ.-Իսկ Դուք գիտե՞ք՝ որտեղ եք պահում։
Ռ.Դ.-Դրա համար ես գաղտնի տեղ ունեմ ներսում։ Այո՛, գիտեմ։
Ս.Հ.- Դա ինձ բնավ չի զարմացնում, դա արտահայտվում է Ձեր պոեզիայի առեղծվածային որակի մեջ։ Ինձ չի զարմացնում անգամ, որ այդ պոեզիայի աղբյուրի շուրջ կա նման զգուշավորություն։
Ռ.Դ.-Լիովին համաձայն եմ։ Շատ բանաստեղծներ ունեն այդ գաղտնի, անտեսանելի տեղը ներսում տեսնելու ունակությունը։ Մենք ամբողջ կյանքում պայքարում ենք այդ տեղը պահպանելու համար։ Այն կապված է Անհայտի հետ։ Եթե այդ կապը, հարաբերությունը կտրվի, այլևս պոեզիա չի լինի։
Ս.Հ.-Եվ ի՞նչ նկատի ունեք Անհայտ ասելով:
Ռ.Դ.-Աստվածային արարչագործությունը։
Ս.Հ.-Այնքան շատ վստահություն և հավատ կա Ձեր այս խոսքում:
Ռ.Դ.-Այո, լիովին այդպես է: Ինչ անում ես ինքդ քեզ համար, շատ պարզ է: Բայց եթե ուզում ես ինչ-որ բան անել ուրիշների համար և չունես այդ վստահությունը կամ հավատը, ապա բանաստեղծության աղբյուրը փակ կմնա, անհնար է առանց դրա:
Ս.Հ.-Այս հավատո՞վ եք բաց մնում աղբյուրի համար։
Ռ.Դ.-Այո, դու աղբյուրը բաց ես պահում նախ՝ ինքդ քեզ համար. սա շատ անձնական տարածք է, և, հետևաբար, ոչ ոք չի կարող մուտք ունենալ: Հակառակ դեպքում խոցելի կդառնաս: Բայց այս ամենը գիտակցաբար չի արվում, այլ՝ բնազդով:
Ս.Հ.-Քանի՞ տարեկան էիք, երբ իմացաք այս առեղծվածային երկխոսության մասին։
Ռ.Դ.-Շատ փոքր էի։ Առաջին բանաստեղծությունս գրել եմ ինը տարեկանում։ Երբ մարդիկ քայլում են անապատում, նրանք աղբյուր են փնտրում։ Իհարկե, չեմ ուզում մարդկային բնույթը համեմատել անապատի հետ, բայց չեմ կարող ասել, թե այն միշտ լի է աղբյուրներով: Եթե ներսումդ աղբյուր կա, բավական է, որ ինչ-որ մեկը կամ ինքդ փորես ներսդ և հաստատ կհայտնաբերես այն: Գուցե դա միտումնավոր չի արվում, բայց ինչ-որ պահից այն հայտնաբերում եք:
Ս.Հ.-Համեմատությունը շարունակելու համար՝ անապատում դուք կփնտրեիք աղբյուրի նշաններ։ Ի՞նչ նշաններ կային՝ այլ բանաստեղծներ կամ այլ մշակութային ուղորդումներ, որ հուշեց Ձեզ նման աղբյուրների գոյությունը:
Ռ.Դ.-Այս պատմությունը բազմիցս պատմել եմ հայերեն և ռուսերեն։ Ինը տարեկան էի, երբ մեր գյուղից տեղափոխվեցինք Լենինական քաղաք։ Չորրորդ դասարանում էի սովորում։ Դասարանում կողքիս մի տղա էր նստում, շատ գեղեցիկ՝ շիկահեր մազերով և կապույտ աչքերով։ Մի օր նա ինձ ասաց, որ բանաստեղծություն է գրել, այն դրեց սեղանին և ասաց. «Կարդա՛»։ Ես կարդացի և ասացի. «Սրանք ոչինչ են, ես կարող եմ ավելի լավերը գրել, քան սրանք են»։ Մենք տասներկու թերթից բաղկացած շատ բարակ տետրեր ունեինք: Այդ գիշեր ես տետրը լցրի բանաստեղծություններով և հաջորդ օրը տարա դպրոց։ Այն տվեցի դասընկերոջս ու ասացի. «Կարդա՛»։ Նա զարմացավ։ Մի քանի տարի անց, երբ մենք ավագ դպրոցում էինք, սկսեցինք հայ դասական գրականություն ուսումնասիրել։ Մեր մեծագույն դասական բանաստեղծներից մեկն Ավետիք Իսահակյանն է։ Երբ բացեցի գիրքը և սկսեցի կարդալ, հասկացա, որ չորրորդ դասարանում տղայի ցույց տված բանաստեղծությունը Իսահակյանի բանաստեղծություններից մեկն էր [ծիծաղում է]։ Եվ ես անամոթաբար ասել էի. «Ես կարող եմ ավելի լավերը գրել»։ Եվ այդպես էլ կանգ չէի առել:
Ս.Հ.-Երբ գրում էիք Ձեր առաջին բանաստեղծությունը, ո՞ւմ համար էիք կարդում։
Ռ.Դ.-Հիշում եմ, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ (ես ծնվել եմ 1940 թվականին), ընտանիքիս մյուս բոլոր երեխաները դպրոց էին գնում: Ես միակն էի, որ տանն էի մնում, քանի որ տան ամենափոքր երեխան էի։ Բայց պատերազմական ժամանակներ էին: Չկային գրքեր, տետրեր. ինչո՞վ գրեինք: Տանը տասնիններորդ դարի վերջի և քսաներորդ դարի սկզբի մեկ այլ դասականի՝ Հովհաննես Թումանյանի գիրքն ունեինք։ Հայաստանում մենք ունենք մի էպիկական պատմություն՝ «Սասնա ծռեր», և այդ պատմության լավագույն չափածո վերափոխումը Թումանյանն է արել: Այն պատմում է հերոսներից միայն մեկի՝ Սասունցի Դավթի մասին։ Շատ գեղեցիկ ստեղծագործություն է։ Մենք այդ գիրքն ունեինք տանը։ Աստվածաշնչից բացի դա միակ գիրքն էր, որ ունեինք: Երեք տարեկան էի, և քանի որ արդեն ավագ եղբայրներիցս կարդալ էի սովորել, սկսեցի ընթերցել այն: Սա առաջին բանն էր, որ կարդացի, և այնքան շատ էի կարդացել, որ անգիր գիտեի։ Իմ երկու եղբայրները պատերազմում էին, և երբ փոստատարը նրանցից նամակներ էր բերում, մայրս խնդրում էր ինձ, որ այն փոստատարի համար արտասանեմ։
Այսպիսով, սկսեցի կարդալ երեք տարեկանից: Բայց հիմա ավելի կարևոր բան եմ ուզում ասել: Երբ արդեն սովորում էի մայրաքաղաք Երևանի համալսարանում, կարդում էի այս էպոսը՝ «Սասունցի Դավիթը», նկատեցի, ինչպես և ինձնից առաջ շատ մասնագետներ էին նշել, որ հերոսներն իրականում չեն տեղավորվում էպոսին վերագրվող ժամանակաշրջանում, ուստի հիսուն տարի իմ երազանքն է եղել գտնել այդ էպոսի հին տարբերակը։ Թույլ տվեք բացատրել։ Գոյություն ունեն բավականին շատ անհամապատասխանություններ: Հերոսների անունները գալիս են հին ժամանակներից և առաջին անգամ վերծանվել են հինգերորդ դարի պատմաբան Մ. Խորենացու կողմից՝ իր «Հայոց պատմության» մեջ, բայց էպոսային պատմության մեջ այս հերոսները կռվում են արաբների դեմ շատ ավելի ուշ ժամանակաշրջանում՝ իններորդ և տասներորդ դարերում։ Հետևաբար, ամենայն հավանականությամբ, եղել է նրանց հետ կապված նախորդող մի պատմություն, որի մասին մենք չգիտենք։
Վեց ամիս է՝ փորձում եմ ավելին իմանալ այս մասին, և իմ հետազոտությունները ինձ տարան դեպի Աստվածաշունչ։ Հիշո՞ւմ եք «Ծննդոց» գրքի առաջին տողերը, որտեղ ասվում է, որ Երկիրն անձև ու դատարկ էր. և անդունդի վրա խավար էր, և Աստծու Հոգին շրջում էր մութ ջրերի վրա։
Ինքս ինձ հարցրի՝ ի՞նչ էին այս մութ ջրերը, որոնք լցնում էին տիեզերքը։ Եվ ի՞նչ էր փնտրում լույսը այդ ջրերում։ Դա, կարծես, մեծ ջրհեղեղի նկարագրությունն է։ Ինչպես Նոյի մեծ ջրհեղեղը։ Աստվածաշնչի սկիզբը նմանատիպ նկարագրություն է, բայց ավելի քիչ մանրամասներով, քան Նոյի մասին հատվածը։ Կարծում եմ, որ Ծովինարը (ծովերի աստվածուհին), որը դարերի ընթացքում առակներում և պատմություններում կրկնվող անուններից մեկն է, միշտ որպես մայրական կերպար, կապ ունի այս ջրերի հետ։ Կամ գուցե նա է ջուրը։ Մենք հիմա գիտենք, որ կյանքը երկրի վրա սկսվել է ծովերից, այնպես որ, նրան իսկապես կարելի է համարել բոլորի մայրը։ Ինձ շատ են հետաքրքրում հին գտածոները:
Մենք բոլորս Նոյի սերունդն ենք։ Նա ուներ երեք որդի, այնպես որ, ըստ այդ պատմության, որտեղ էլ որ լինենք, մենք բոլորս եղբայրներ ենք՝ նույն մսից ու արյունից: Մենք պետք է հասկանանք և հավատանք սրան։
Ս.Հ.-Այս հետաքրքրությունն առաջնորդե՞լ է Ձեզ համալսարանական տարիներին, արդյոք սա է ձևավորել Ձեր մտածելակերպն ու ոճը՝ արդեն որպես կայացած բանաստեղծ։
Ռ.Դ.-Մասամբ։ Կյանքիս մեծ մասն ապրել եմ խորհրդային ժամանակաշրջանում։ Նրանց ուղղորդող կարգախոսն էր՝ «Եղբայրություն, Հավասարություն, Մարդու իրավունքներ»։ Իրականում դրանցից ոչ մեկը գոյություն չուներ։ Միշտ էլ իմացել եմ, որ կարգախոսները իրականում եղբայրություն և հավասարություն չեն ստեղծի։ Նման գաղափարները պետք է ցույց տաք մարդկանց: Բառերը չեն կարող ստեղծել և իրականություն դարձնել այս գաղափարները:
Ս.Հ.-Ձեր գրքերից երեքը 1960-ական և 70-ական թվականներին գրաքննության են ենթարկվել խորհրդային ռեժիմի կողմից: Ինչպե՞ս եք արձագանքել:
Ռ.Դ.-Պետք է ասեմ, որ համառորեն պայքարել եմ, երբեմն մի քանի տարի շարունակ, որպեսզի հրատարակվի արգելված գիրքը։ Աննկարագրելիորեն հիասթափեցնող է, երբ ձեր ձեռքերում գրքի խմբագրականներն են, բայց դրա հրատարակումը տարիներով հետաձգվում է պաշտոնյաների կողմից, որոնք պարզապես չեն ստորագրում համապատասխան թղթերը։
Ս.Հ.-Իսկ գուցե եղբայրության գաղափարի հանդեպ ունեցած Ձեր հավատն է, որ
թույլ տվեց Ձեզ հաղթահարել գրաքննությունը։
Ռ.Դ.-Ոչ։ Դա ժողովրդի սերն էր։ Ժողովուրդը սիրում էր ինձ։ Եվ ոչ մի գրաքննություն կամ ճնշում չէր կարող ստիպել ինձ միանալ խորհրդային ապրելակերպին:
Ս.Հ.-Այսինքն՝ հակառակ ազդեցությունն ունեցա՞վ։
Ռ.Դ.-Իհարկե։ Եվ սփյուռքն էլ էր նկատել ինձ։ Մենք նախկինում շատ մեծ համայնքներ ունեինք Լիբանանում և Սիրիայում։ Նրանք իրենց սեփական թերթերն ունեին։ Դրանց մեծ մասը հակաբոլշևիկյան էր, ուստի նրանք այդ թերթերում աջակցում էին ինձ:
Ս.Հ.-Կա՞ր արդյոք բանաստեղծական համայնք, որի աջակցությունը նույնպես զգում էիք։
Ռ.Դ.-Հայաստանում կային հայտնի բանաստեղծներ, որոնք աջակցում էին ինձ։ Դա նույնպես դրական ազդեցություն ունեցավ։ Կային նաև բարձրաստիճան կոմունիստ պաշտոնյաներ, որոնք անընդհատ ասում էին. «Սպասիր, համբերիր, դու հաղթելու ես»։ Նրանք տեսնում էին, որ ես չէի փորձում այլախոհ խաղալ: Ես պարզապես ես էի:
Ս.Հ.-Եթե այլախոհ չէիք, ինչո՞ւ էին նրանք գրաքննում ձեր գրքերը։
Ռ.Դ.-Իմ գործերը գաղափարապես անընդունելի էին։ Այնքան շատ հղումներ կային Աստծուն, հայկական հողին և ժողովրդին։ Ես չէի ասում, որ մենք պետք է տապալենք Խորհրդային Միությունը։ Ես պարզապես ասում էի, որ մենք հայ ենք։ Ինչո՞ւ ռուսները կարող էին ասել, որ իրենք ռուս են, իսկ ես՝ ոչ։ Յուրաքանչյուր հանրապետություն ուներ իր սեփական Գրողների միությունը։ Հայաստանի Գրողների միությունն ուներ 400 անդամ։ Ես նրանց ասում էի. «Դուք արդեն ունեք 399 անդամ, որոնք գրում են ձեզ համար, թող այս մեկը չգրի ձեզ համար»։
Ս.Հ.-Ինչպե՞ս էիք զգում, որ մենակ եք բանաստեղծական «համայնքում»։
Ռ.Դ.-Նույնիսկ նրանց հետ, ովքեր իրականում պաշտպանում էին ինձ, ես ինձ միայնակ էի զգում։ Որովհետև նրանք նույնպես կոմունիստական գաղափարախոսություն ունեին: Ասում էին, որ եթե ես ինչ-որ բան գրեմ նրանց համար, ապա հետո էլ կարող եմ ինչ-որ բան գրել ինքս ինձ համար։ Բայց ես պատրաստ չէի դա անել։ Ես կոմունիստական կուսակցության անդամ չէի, ինչն այդ օրերին աններելի էր։
Ս.Հ.-Ինչպե՞ս հաջողեցիք անպատիժ մնալ:
Ռ.Դ.-Պարզապես հրաժարվեցի զիջել։ Դա ինձ և իմ համոզմունքներին հավատարիմ մնալու հարց էր։ Ի վերջո ճիշտ է, որ եթե անկեղծ ես, վերջում կգտնես մի ճանապարհ։
Ս.Հ.-Հաշվի առնելով Ձեր և մյուսների այս դիրքորոշումը, որտե՞ղ եք տեսնում Ձեր բանաստեղծությունները հայ պոեզիայի ավանդույթների մեջ։
Ռ.Դ.-Ես շատ հեռու եմ գնում։ Ես չեմ խոսում միայն հին հայկական առակների և պատմությունների մասին, որոնց հետքերը կարելի է տեսնել հայ գրականության պատմության ամբողջ ընթացքում՝ որպես փայլուն պոեզիայի բեկորներ՝ ինչպես վառ պատկերներով, այնպես էլ լեզվի հարստությամբ։ Մենք ունենք տասներորդ դարի մեծ բանաստեղծ՝ Գրիգոր Նարեկացին, որը գրել է բացառիկ պոեզիա։ Ինչ էլ որ մենք հիմա ունենք Հայաստանում, ես շատ ուրախ եմ, բայց դրանք ինձ ոչինչ չեն տալիս, ես չեմ կարողանում կապվել դրանց հետ։ Ես իմ էներգիան ստանում եմ այդ հազարամյակների պատմություններից, որ ունենք, նաև արևից, ծաղիկներից, Ձեզանից և, իհարկե, Նարեկացուց։ Կան բանաստեղծներ, որոնք նման են պոեզիայի օվկիանոսների։ Երբ նրանք խոսում են, օվկիանոսները շարժվում են։ Մյուս կողմից, կան բանաստեղծներ, որոնք ջրի փոքրիկ աղբյուրների նման են, ես հիանում եմ նրանցով, բայց չեմ կարող նրանցով հագեցնել ծարավս։ Սակայն, երբ նայում եմ այդ պոեզիայի օվկիանոսներին… սա բոլորովին այլ պատմություն է։
Ս.Հ.-Որտե՞ղ եք տեսնում Ձեր պոեզիան այդ մասշտաբի մեջ։
Ռ.Դ.-Ես ինձ տեսնում եմ Արարատ լեռան գագաթին՝ Նոյի տապանում [Ծիծաղում է]:
Ս.Հ.-Ձեզ խնդրեցին ներկայացնել Հայաստանը «Պոեզիայի Պառնաս»-ում, 2012 թվականին՝ Լոնդոնի մշակութային օլիմպիադայի շրջանակում։ Ի՞նչ եք կարծում, ինչպե՞ս ընդունեց Ձեր պոեզիան բրիտանական լսարանը:
Ռ.Դ.-Իհարկե, Դուք դա ինձնից լավ կիմանայիք, բայց երբ բեմում եմ, կարդում եմ և լիակատար լռություն է, իսկ մարդկանց հայացքները խրախուսում են շարունակել, այդ զգացողությունը պարզապես հրաշալի է:
Ս.Հ.-Կարծում եմ՝ Ձեր աշխատանքի մեջ լսողը գտնում է առակի ու առասպելի մեջ թաքնված նախնադարյան տարրը:
Ռ.Դ.-Շնորհակալ եմ։ Շրջանաձև վերադարձը հետաքրքիր բան է։ Վերադառնալով ծովերին՝ հայ աստվածուհի Ծովինարին, ըստ իմ նշած պատմության հին տարբերակի հայտնի հատվածների, նա ծովից երկու որդի է ունեցել։ Եվ հետո մենք տեսնում ենք իններորդ դարի տարբերակում, որ Ծովինարը ջուր է խմում աղբյուրից և հղիանում իր երկու որդիներով։ Սա նաև կրկնվող շրջան է։ Կարծում եմ, որ որպեսզի մարդկությունը գնա ճիշտ ուղղությամբ, մենք պետք է շարժվենք՝ հետևելով շրջանի կրկնողությանը, այլ ոչ թե ուղիղ գծով ընթանանք, որպեսզի վերադարձնենք բնականությունը, մաքրությունը, անկեղծությունն ու գեղեցկությունը, որը կար։ Մենք այնքան հեռու ենք գնացել, որ ժամանակն է վերադառնալ։ Եթե փորձենք շարժվել շրջանագծով, մենք շատ ավելիին կհասնենք:
Ս.Հ.-Սա ինձ հիշեցնում է նույն գիրքն անընդհատ կարդալը։
Ռ.Դ.-Իհարկե։ Ինչ էլ որ Աստված ստեղծեց սկզբում, դա երբեք չի մոռացվում և երբեք չի փոխվում։ Իհարկե, պետք է կարողանաս տեսնել այն, լինել այն հողը, որի մեջ Աստված կարող է ինչ-որ բան տնկել։ Եթե դու անպտուղ ես, ապա անհնար է, որ բեղմնավոր դառնաս:
Ս.Հ.-Դա բարդ բան է:
Ռ.Դ.-Իհարկե, բայց մենք պետք է փոփոխության հանդեպ հույսը չկորցնենք: Ահա թե ինչու են բանաստեղծները…
Ս.Հ.-Խոսելով փոխակերպումներից. Ձեր կինը թարգմանիչ է։
Ռ.Դ.-Մենք առանձին ենք աշխատում, բացարձակապես առանձին:
Ս.Հ.-«Շշուկի նման»-ը Ձեր պոեզիայի ընտրանին է: Ո՞վ է ընտրել այնտեղ տեղ գտած բանաստեղծությունները։
Արմինե Թամրազյան- Ես։
Ս.Հ.- Տարակարծություններ կայի՞ն:
Ա.Թ.-Ո՛չ։
Ռ.Դ.-Դե, նա շատ բան չի թարգմանում այն ամենից, ինչ ես խնդրում եմ իրեն։ [Երկուսն էլ ծիծաղում են]
Ա.Թ.-Բայց այնքան շատ գործոններ կան, որ պետք է հաշվի առնեմ։ Որոշ բաներ պարզապես թարգմանելի չեն։ Կամ դրանք չափազանց սերտորեն կապված են վայրի, տեղի մշակույթի հետ, կամ ունեն շատ խիստ հանգավորում, որը կկորչի թարգմանության մեջ։ Ահա թե ինչու ես չեմ դիպչում դրանց։
Ս.Հ.-Արմինեն նաև թարգմանել է «Վեց հայ բանաստեղծներ» ժողովածուի վերջին անթոլոգիան։ Որո՞նք էին այս վեց բանաստեղծների ընտրության չափանիշները։
Ռ.Դ.-Շատ դժվար խնդիր էր։ Մենք պարզապես պետք է ընտրեինք։ Այդ վեց մարդկանց մեջ տեսնում էի հարգանք պոեզիայի նկատմամբ։ Նրանք կարող են որևէ առեղծվածային կապ չունենալ, գուցե և ունենան:
Ս.Հ.-Ի՞նչ էիք ուզում այս ընտրանիով ցույց տալ անգլերենով ընթերցողներին:
Ա.Թ.-Վեց բանաստեղծները ներկայացնում են այս պահին հայ պոեզիայում տեղի ունեցող տարբեր գործընթացները։ Տարբեր շարժումները, որոնք այժմ կան:
Ս.Հ.-Այն ինչ դուք հիմա ուսումնասիրում եք, հին պատմություն է, և այնուամենայնիվ, ձեզ խնդրեցին խմբագրել ժամանակակից պոեզիայի մի գիրք։ Ի՞նչ կապ կա Ձեր աշխատանքի այս երկու տարրերի միջև։
Ռ.Դ.-Ժամանակի հարց էր, թե երբ պետք է նվիրվեի «Վեց բանաստեղծներին»: Դա լրիվ այլ աշխատանք է: Վերջին երկու տարիների ընթացքում ես նաև հրատարակել և խմբագրել եմ երիտասարդ հայ գրողների անթոլոգիա։ Քանի որ նրանք շատ երիտասարդ են՝ տասնութից մինչև երեսունհինգ տարեկան, նրանք նոր սերունդն են, որոնք անում են իրենց առաջին քայլերը, և ես զգում եմ, որ պարտավորություն ունեմ նրանց նկատմամբ։ Այս պահին կարևոր է, որ պոեզիան կերակրվի երկրի ներսում, բայց հուսով եմ, որ այդ երիտասարդ գրողներից մի քանիսը կգտնեն իրենց ելքը։ Ընդհանուր առմամբ, այս պահին ամբողջ ոլորտն այդքան էլ ուժեղ չէ, շատ ցածրորակ գրվածքներ կան, որոնք գովաբանվում են իբրև լավը։ Ես փորձում եմ ցույց տալ, թե ինչն է մաքուր, ինչն է անկեղծ. քանի որ շատ են մարդիկ, որոնք հետևում են ասածիս, ինձ պարտավոր եմ զգում շարունակել կիսվել մտքերով:
Ս.Հ.-Ո՞ր ոչ հայ բանաստեղծներին էին և են կարդում հիմա։
Ռ.Դ.- Խորհրդային ժամանակաշրջանում մենք կարդում էինք այն ամենը, ինչ գալիս էր Մոսկվայից։ Ինչ էլ որ ստանում էինք, ընդունում էինք։ Մոդեռնիստական շարժումը գալիս էր Բալթյան հանրապետություններից։ Նրանք ավելի մոտ էին Արևմուտքին, ուստի այս գաղափարները արագ ընդունվեցին։ Ես երբեք մոդեռնիստական շարժման երկրպագու չեմ եղել, չնայած որ իմ պոեզիան մասամբ մերժվեց, քանի որ այն համարվում էր «ժամանակակից», բայց իմ գրած ժամանակակիցը 10,000 տարվա պատմություն ուներ։ Ժամանակակից էր ձևը, այլ ոչ թե բովանդակությունը։ Բայց ես երբեք որևէ բան միտումնավոր չեմ արել։ Դուք պետք է փնտրեք այն, ինչն անկեղծ է։ Մենք շատ թարգմանություններ ենք ստանում անգլերենից, ֆրանսերենից, ռուսերենից, իտալերենից, իսպաներենից, Լատինական Ամերիկայից։
Ս.Հ.-Ո՞ւմ եք փնտրում։ Ո՞վ է Ձեզ համար օվկիանոս։
Ռ.Դ.-Օ՜հ։ Շեքսպիր և Բայրոն, Պուշկին, Եսենին և Լերմոնտով, Թ.Ս. Էլիոթ։ Ես այս բոլոր բանաստեղծներին համարում եմ «ժամանակակիցներ»։ Նրանք բոլորն էլ ունեն հսկայական մասշտաբայնություն:
Ս.Հ.-Եվ, Արմինե, Դուք թարգմանո՞ւմ եք ժամանակակից անգլերենը նրա համար։
Ա.Թ.-Այո՛։ Դժվար է գտնել բանաստեղծություններ, որոնք հեշտ է թարգմանել։ Մեծ մասամբ ես թարգմանում եմ բանավոր, ինչը շատ դժվար է, սարսափելի դժվար: Այդ պատճառով ես նախապես չեմ ընտրում։ Բայց հուսով եմ, որ լավ է ստացվում։
Ս.Հ.-Որո՞նք են ձեր ներկայիս նախագծերը։
Ռ.Դ.-Այժմ ես աշխատում եմ այն էպիկական պոեմի նախագծի վրա, որի մասին ես նշեցի: Նաև ունեմ չհրատարակված բանաստեղծությունների ընտրանի։ Կցանկանայի հրատարակել դա, ինչպես նաև վեպ հրատարակել, որի երրորդ մասը կցանկանայի գրել։ Իսկ հետո… գրել երեխաների համար. ես սիրում եմ դա: Ես ավելացնում եմ այն գրքին, որի համար արժանացել եմ Նախագահի մրցանակին։ Նաև ուզում եմ գիրք գրել կենսական էներգիայի տեսության մասին, որի մասին խոսել եմ 2012 թվականին Մեծ Բրիտանիայում: Այնուհետև կա այս վեպը, գրեթե ինքնակենսագրական, որը ես գրում եմ։ Այն պատկերում է իմ մանկությունն ու պատանեկությունը գյուղում և Լենինականում։ Ես մտադիր եմ կանգ առնել այն կետի վրա, երբ ես տեղափոխվեցի Երևան՝ համալսարան ընդունվելու համար։
Ս.Հ.-Ինչո՞ւ վեպ։ Ինչո՞ւ գեղարվեստականացնել։
Ռ.Դ.-Որովհետև ես ինքս էլ մի տեսակ վեպ եմ։ Ես հարյուր տոկոսով իրականություն չեմ։
* Նշում
Հայերի ցեղասպանությունը, որը հայտնի է որպես քսաներորդ դարի առաջին ցեղասպանություն, վերաբերում է հայերի նկատմամբ կազմակերպված, համակարգված զանգվածային սպանություններին և տեղահանությանը իրենց պատմական հայրենիքից: 1915 թվականին թուրքական կառավարությունը հրամայեց Արևմտյան Հայաստանից (այսօրվա Թուրքիայի մաս) աշխատունակ տղամարդկանց զանգվածային սպանություններ և կանանց, երեխաների և տարեց հայերի տեղահանում ու սպանություն՝ նրանց մահվան երթերով տանելով դեպի Սիրիական անապատ և ամբողջ տարածաշրջանը դատարկելով իր բնիկ հայ բնակչությունից, որը ապրել էր այդ հողում հազարավոր տարիներ: Արդյունքում մեկուկես միլիոնից ավելի հայեր զոհվեցին՝ թողնելով իրենց ունեցվածքը, հայրենիքը և հսկայական հարստությունը. սա նաև հանգեցրեց հայկական սփյուռքի ձևավորմանը Սիրիայում, Լիբանանում և ամբողջ աշխարհում:
Թարգմանությունն անգլերենից՝ Լյուսիլ Ջանինյանի