«Անցյալ չունեցողները»
Իր անծայրածիր խորությամբ ու հոգսաշատ երկնքով սկսում է վար տարածվել խանձված Մշո դաշտը, անվերջ, անվերջ ձգվելով Խնուսի ճաղատ լեռներից դեպի ներքև՝ արևմուտքում թողնելով Բյուրակնի լեռները, ներքևում՝ Արևելյան Տավրոսի խորդուբորդով պատնեշ դնելով Մուշի ու Սասունի միջև։
Եթե ապրիլի վերջին կամ մայիսին բերեի այստեղ Էրգիրն առաջին անգամ տեսնող Էլինային, Լուիզային ու տիկին Կարինեին՝ կտեսնեին ալ կարմիր կակաչներով պատված, ամեն անկյունից զմրուխտ ցփնող մի դաշտ, դրախտային մի անկյուն, որը կուրախացներ, կսփոփեր, ճիշտ տեղը կգցեր նրանց հոգին պապական պատումներից հետո։ Բայց հիմա ամեն ինչ այլ է, հիմա դեղնած Մշո դաշտն ու մերկացած Սասնո սարերը մեր պես հոգնած փռվել են արևի տակ ու ուր որ է կանէանան։
Ինչ-որ մեկը կարող է ասել, որ նրանց բախտը չի բերել, որ տարվա հենց այս եղանակին են այստեղ ընկել, բայց ես այդպես չեմ կարծում։ Որովհետև Մշո դաշտի խոնավ, շատ խոնավ կանաչի հոտը, իհարկե, դրախտային զգացողություն է, բայց Էրգիրը միայն դրա մասին չէ։
Ու առհասարակ՝ Էրգիրը դրախտ չէ։ Կամ էլ դրախտ է ու դրախտ այնքան, որքան ամեն օր մեր աչքը մաշող Երևանի փողոցները, խանձնված Վայոց ձորն ու նախշուն Սյունիքը։ Որովհետև Երկիրը կամ Էրգիրը հենց այս մասին է։ Մակերեսային ոչինչ չպահանջող, առանց նախապայմանների, հենց հիմա ու հենց այս պահի մեջ ամփոփված սիրո մասին է։
«Ոչ մի տարբերություն, ոչ մի արտառոց բան դեռ չեմ զգում, նույն տկլոր սարերն են», - ամենահաճախն են ասում իմոնք այս ճանապարհին։
«Ուրեմն տեղ ես հասել, բարի գալուստ Էրգիր»․․․
***
Մշո դաշտի Խասգեղի միջով է անցնում ճանապարհը, որը, հաղթահարելով Տավրոսի մեջքը, պիտի իջեցնի մեզ Խութ-Բռնաշեն ու Մոտկան։
-Մի այստեղ նայիր, կոմեդիա է լրիվ, - քուրդ վարորդը չի կարողանում ծիծաղը զսպել Խասգեղում ուրբաթօրյա նամազից առաջ գոյացող իրարանցման առիթով։
-Գիտե՞ս, որ Խասգեղի մոտ 30%-ը հայ են, -թեման ավելի եմ թեժացնում ես։
-Լա՛վ է, ինչ ես ասում․․․ Կատակ չե՞ս անում․․․
-Այ մարդ, չէ, ինչ կատակ, գրեթե ամեն մեկն էլ Հայաստանում ազգական ունի, լուրջ եմ ասում։ Այ այս օրը հինգ անգամ նամազ անողները, հա՛, հա՛։ Չես հավատում՝ ինքդ հարցրու։
-Հիմա ուզում ես ասես՝ մուսուլման են դարձել, բայց գիտեն իրենց ով լինելը ու քրիստոնյա ազգականների հետ էլ կա՞պ են պահում։ Խոսո՞ւմ են իրար հետ։
-Էէէ, Սալիհ եղբայր, բոլորն էլ այս կողմերում ում ով լինելը գիտեն։ Մուշում քրդեր կան, դրսից բերված թուրքմեններ կան ու Սասունից իջածներ:
-Մեզ մոտ Կարսում էլ կրոնափոխ հայեր կան։
-Կա՞ն։
-Կան։
-Ո՞նց ես տարբերում։
-Անցյալ չունեն։
-Ոնց թե․․․
-Հենց այդպես։ Մինչև պապիկ կամ պապի հայր հայտնի են, հետո անդունդ, հետոն չեն խոսում։ Անցյալը չկա, անցյալ չունեն։
***
Հուսիկենց անցյալը մինչև Սահակ պապն է։
Հետո Ավոն, նրա եղբայրներ Զաքարն ու Մոսոն։ Մոսոն մի պատմության ավարտն է, մյուսի՝ սկիզբը։ Որովհետև Մոսոն պատկառելի մի տարիքում դառնում է Մուսա, այսինքն՝ անցնում իսլամի։
Սասունից իջել են Մշո դաշտ, հետո եկել ու առել են Բռնաշենի այս հողը։ 250 մեղվափեթակ, արոտավայրեր, գոմեշներ, այծեր ու ոչխարներ ունեն։ Բայց «անցյալ» չունեն։ Այսինքն՝ ունեն, բայց մինչև Սահակ պապ։ Հետո անդունդ է։
Անդունդ։ Ի՞նչ բան է անդունն անցյալի ու ներկայի, Արարատի այս ու այն կողմի, և ի վերջո՝ ցեղասպանությունից ցեղասպանություն ընկած ժամանակահատվածի միջև։
Հարևանի տանը թոնիրը թշշում է, Հուսիկի մայրը մեկը մյուսի հետևից դուրս է հանում կարմրած բլիթները։ Հուսիկենց թոնրատունը փոթորիկից վնասվել է, քանի շաբաթ է՝ հարևանի տանն են հաց թխում։ Հուսիկը ճարպկորեն տաք հացը վերցնում, աղով կարագ է քսում ու մատուցում հյուրերին։
«Երևի սա էլ անցյալից մնացած սովորույթ է, չէ՞, Սոֆի»․․․
Թաց, սևացած ընկույզները թափված են թոնրատան գետնին, իսկ մեզ անծանոթ ծագման հարևանը մեծ սպիտակ ատամներով ժպտում է ու փորձում հասկանալ՝ ով ենք, ինչու ենք ներս լցվել այսքան մեծ խնդությամբ, ու ինչու է թալինցի Լուիզը ընկույզ ընտրում, որ տանի, ինչ-որ հեռու տեղում տնկի։
«Գիտե՞ս, հիմա բոլորը պետք է նայեն, հարցնեն, թե էս ովքեր են եկել Հուսիկենց տուն։ Լեզվի վրա չի, բայց սրտներում է, ես լավ գիտեմ։ Փոքր ժամանակ ինչքան եմ լացել, գալիս էին ծիկրակում մեզ գոմում լողանալիս, վազում գյուղում լուրեր տարածում, թե՝ Հուսիկի մարմին խաչ կար դաջած, սրանք դեռ գյավուր են։ Դուք որ գյուղով քայլել եք 100 մետր, երևացել եք՝ բոլորը տեսան, ու ես անասելի հպարտացել եմ էդ պահին։ Ես էլ բարեկամ ունեմ, ես էլ անցյալ ունեմ։ Մարդիկ կարող են Երևանից վեր կենալ ու հասնել այստեղ՝ մեր տուն։ Դե թող գնան, տրաքվեն»։
Մինչև Հուսիկը իր ոդիսականն է պատմում, իսկ քույրերը թեյի պատրաստություն տեսնում, դիմացի բազմոցին Ասկերանի խաչմաչեցի տիկին Կարինեի աչքերը ոչ մի վայրկյան չեն չորանում։
«Կլինի՞ սա նվիրեմ Հուսիկի քրոջը, շատ է սիրտս մտել», -հարցնում է տիկին Կարինեի աղջիկը՝ Ստեփանակերտում ծնված, Շուշիում ուսանած ու Երևանում «ապաստանած» Էլինան, ցույց տալով Արցախի դրոշի նշանով արծաթյա համեստ մատանին։
Նույն պատմության երկու տարբեր ճիչերն իրենք որոշեցին այսպես միանալ։ Ես ի՞նչ կարող եմ անել։ Անդո՞ւնդ նկարել։ Մոտիկ անցյա՞լը մաքրել։
«Կլինի», -ասում եմ ես՝ ինքս ինձ վրա զարմանալով։
Նախկինում երևի կզգուշանայի, կամ կհամարեի, որ դիմացի կողմը չի հասկանա։
Պարզվում է՝ ամեն ինչ շատ ավելի պարզ ու հասկանալի է, քան մենք կարող ենք երևակայել։
Պարզվում է՝ Շուշիից Սասուն մեր միջև ոչ մի անդունդ էլ չկա։
Պարզվում է՝ բոլորիս անցյալը նույն կետում է հատվում։
Եվ ոչ մի անդունդ էլ չկա․․․
Սոֆյա Հակոբյան