Անունով ապրել
Գարուններ կան, որ միայն արև ու ծաղկունք, գարուններ էլ կան, որ ձյուն են բերում, ինչպես Կոմիտասինն էր։ Կյանք է, ամեն ինչ էլ պատահում է։ Բայց և այնպես՝ տոնական մի բան է գարունը մեր մտքում։ Հեչ որ չէ՝ Հարության տոն կա, Կանանց օր կա, ոչ ավելի ոչ պակաս՝ Եռատոն կար։
«Անունովդ ապրիս» միշտ ասում էին տատիկենց տան հյուրերը Հարութ պապիկիս, որի դեպքում Սուրբ Զատիկը նաև իր անունը կրողների՝ Հարությունների օրն էր։ Ճիշտ է, նա Վահան էր ծնվել և Աթենքում որդեգրվելուց հետո միայն Հարություն դարձել, բայց շատ պատվով ու սիրով էր կրում իր այդ «երկրորդ» անունը, մանավանդ, որ խորթ հոր՝ Ակշեհիրլյան Հարությունի անունն էր, որը կարող էր անգամ «փայտից մարդ» սարքել, լավ նվագում ու երգում էր և գեղեցիկ խոսքեր երբեք չէր շռայլում։ Հենց այդ անունով էլ իսկապես ապրեց պապիկս՝ բառի բուն իմաստով։
Ասում են՝ մեր պես հայրենադարձներն էին եկեղեցական տոները ճոխ նշում, տեղացիները՝ ոչ այնքան։
«Ո՞վ էր այն ժամանակ եկեղեցի գնում», -հիշում է մորաքույրս ու էլի ոգեկոչում պապին, որը Կոնդի եկեղեցու սպասավորներին միշտ իր կարած «չարոխներն» էր ընծայում։
«Տեղացի» լինելո՞ւց է, թե՞ Ադրբեջանի կազմում անցկացրած ծանր տարիներից, որ Արցախում էլ Զատիկ գրեթե չէին նշում՝ չգիտեմ։ Հադրութի Ազոխից ուսուցչուհի Նուշայի անկեղծ խոստովանանքը լավ եմ հիշում․ «Հայոց եկեղեցու պատմությունը սկսեցինք դասավանդել՝ նոր ինքներս իմացանք, թե Զատիկն ինչ է, մյուսը ինչ է»․․․
2023-ի Զատիկը նույնպես համեստ էր։ Ինձ՝ Հարությունի թոռան համար խիստ անսովոր։ Ստեփանակերտում հադրութեցի Անիենց ժամանակավոր բնակարանն այն վայրերից էր, որտեղ «տեղացի-ոչ տեղացի»-ն այդպես էլ չհասցրեց ներս սողոսկել՝ չնայած բոլոր հին ու նոր արհավիրքներին, ոչ էլ խորհրդային բարակ շղարշի հոտն էր երբևէ զգացվում։ Եկեղեցու մոտ հանդիպեցինք, կանաչ, լուսավոր օր էր։ Կյանքում առաջին անգամ Զատկին մորս եփած ձուկը և առհասարակ ձուկը հեռու երազ էր, ես տանը մենակ էի, ու Անին շատ էր ուզել, որ այդ օրվա իմ հոգու «տունը» գոնե մի քանի ժամով իրենց կողքին լինի։ Եղավ։
Տնական պանիր, Արցախում անկախ իրավիճակից անպակաս կանաչի, բրնձով փլավ, ձու և տնական հալվա էր մեր զատկական սեղանը, շրջափակման համար շատ ճոխ մի սեղան։ Դատելով ձվի առկայությունից և քչփորելով հիշողությունս, պիտի փաստեմ, որ դեռ չէինք հասել շրջափակման ամենաանտանելի ժամանակահատվածներին, բայց տագնապները, «մնալ-գնալու» իմ ու Անիի վեճերը արդեն կային։ Դա լավ եմ հիշում։ Չհիշել չեմ կարող։ Թումանյան փողոցի վրա էր Անիենց տունը, Թումանյանը, որն այլևս չկա։ Այն ժամանակ հացի փռերի հերթերից էի սկսել զգալ փողոցի ու քաղաքի դանդաղ մահը։
Շատ գեղեցիկ, շատ կանաչ օր էր։ Անտրամաբանական գեղեցիկ ու անսահման անորոշ։ Ի՞նչ էինք անում մենք այդ օրը շրջափակման մեջ նստած։ Երևի սովորում էինք։ Երևի փորձում էինք։ Հարության մասին, կարևոր անունները հիշելու մասին, այդ անուններով ապրելու մասին։ Կամ ուղղակի փորձում էինք։
Ի՞նչ։
Փորձում էինք ուղղակի չվախենալ։ Փորձում շարունակել սիրել՝ համատարած ատելության մեջ։
Չէ՞ որ գարուններ կան, որ ձյուն են անում․․․
***
Ինձ որ հարցնես՝ կյանքում գոնե մի անգամ հենց գարնանը պետք է Սասուն գնաս, որ ասես, թե՝ Սասուն եմ տեսել։ Մնացածն ինքնախաբեություն է։ Քավ լիցի, ոչինչ չունեմ սասունյան աշնանային անմահական դեղին թզի, աշխարհի ամենակենարար երևույթի պես այդքան փառքով ու նազանքով ճկված նռնենիների, խաղողից եփվող դոշաբի վրայից դուրս եկող տաք գոլորշու ու Անդոկը ներքևից գրկած կարմիր-դեղին-կանաչ անտառների դեմ։ Բայց այն, ինչ տեսակի, բնավորության, մեր ու տոնի մասին է՝ գարնանը պետք է տեսնեք։ Որովհետև նույնիսկ ես չեմ կարողանալու ձեզ պատմել այդ խելագար լեռների վայրիվերումների ճաքերից ցայտող ջրերի, զառամյալ ծերուկի պես հորանջող ու ականջներդ սրթսրթացնող գագաթներից ներքև ժպտացող կատարյալ մարգագետինների, փիրուզների, գարնանացանի բույրի, Ֆռֆռքարի կիսազարթուն հայացքի, մեկ մետրանոց կակաչների երանգների, մեր մասին։ Մեր մասին չեն պատմում, մենք մեզ կյանքում գոնե մեկ անգամ պետք է տեսնենք։ Մենք մեզ։
Դա ոչ ոք ձեր փոխարեն ձեզ պատմել չի կարող։
Այստեղ տոները քիչ են։ Նրանք եռատոն չունեն։ Խավրծիլ հավաքող այս այծիկ կանայք գարնանային միամսյակ՝ նույնպես։ Այստեղ գարուններ են եղել, որ ձյուն են արել ու դրանից հետո էլ տոներ չեն եղել։ Մեր Նարին մորաքույրը փոքր է եղել, որ հարս են բերել «Գավառից» (Սասունի կենտրոնական հատվածներից) այստեղ՝ Խութ-Բռնաշեն, իր պես հայ, բայց արդեն ոչ քրիստոնյա ընտանիք։ Սուրբ Սարգսի ծոմն ու փոխինդը լավ է հիշում, Զատիկը՝ գրեթե ոչ։
Բայց նրանք սովորել են։
Անունով ապրել։
Սիրել։
Ու չվախենալ։
***
Իմ հայրենիքը (հայրիկի երկիրը) երբեք արհեստական գունազարդման, ճոխ բառերի կարիք չունի։ Նա դեռատի այդ ճգնաժամերը վաղուց է անցել, նա լուրջ բաների մասին է։ Նրան չոր ու ցամաք էլ են սիրում, կանաչ ու փարթամ ժամանակ էլ են շոյում, քարն ու փոշին էլ են կարոտում։
Սասունը երբեք շատ չի լինում։
Սասունը մենք ենք, որ միշտ պիտի լինենք, միշտ պիտի ապրենք՝ չնայած գարնանային ձյանը, միշտ պիտի սիրենք, ու մեզ էլ սիրենք՝ չոր ու ցամաք, գեղեցիկ կամ ոչ այնքան, ուժեղ կամ պարտված։ Որովհետև մեր երկրում ասում են՝ կարևորը զինքդ չկորցուս, լաո՛։
․․․Սուրբ Զատիկ էր, Խութի Պոլոզ սարը դեռ ճերմակ էր, իսկ քիչ ներքև Նարին մորաքույրը թոնիրը վառել, բլիթները հունցել, մեզ էր սպասում։
Նրա քրտնած ճակատի բազմաթիվ ծալքերը հուշում էին՝ նա երբեք Կանանց տոնի վարդեր չի ստացել, նրա երեխաները երբեք մայիսյան Եռատոն չեն նշել։ Նա Սուրբ Սարգիսը մտապահել, բայց Սուրբ Հարության տոնի կարգը չէր հիշում։
«Մեր պապի անունը Զաքար էր»․․․ Դա լավ են հիշում։
Ասում են՝ իրենք էլ են ուզում Պոլիս գնալ։ Երեխաներին «հայի զավակ» են ասում գյուղում, շատ են կռվում։ Իսկ ուրիշ բան լինել, ուրիշ անուններով ապրել ու ուրիշի տոները տոնել նրանք այդպես էլ չեն սովորել։
Այս լեռներում ձյուն էր արել։
Բայց և այնպես, նրանք անունով էին ապրել։ Եվ սիրելով՝ համատարած ատելության մեջ։
Սասունը երբեք չի ավարտվում։
Մենք չենք ավարտվում։
Չենք ավարտվելու։
Չենք կորչելու։
Ու չենք վախենալու։
Սոֆյա Հակոբյան