Դավիթին
Գիշերվա ազանը երկու ժամ էր, որ կանչել էր, լուսաբացն ուշանում էր, իսկ դրսից ապրիլյան հրամայող ցուրտը թափանցում էր Խուլբի Ուսուցիչների հանրակացարանի պատուհանների ճեղքերից ներս։ Այդ փոքրիկ քաղաքում, որը տնկված է Մուշ-Դիարբեքիր ճանապարհին, այդպես էլ ոչ ոք ավելի հարմար հյուրատուն չկառուցեց, և մենք տարիներ շարունակ ստիպված եղանք ամեն Սասուն այցին կիսել այդ անհրապույր ճերմակ պատերը այդ քաղաք եկած թուրք ուսուցիչների հետ, որոնց մեծ մասն իր կյանքն այստեղ ապրում էր ասես աքսորում՝ հեռավոր քրդախոս մի համայնքում, որտեղ նույնիսկ «խաղաղ» ժամանակ դպրոցի դիմաց զրահամեքենա է կանգնում։ Դե արի ու բացատրի, որ մենք կամավոր ենք գալիս Սասուն՝ կամավոր կեղեքման ուխտատեղին, և գուցե ներքուստ հավատալով, որ «չարչարանքն ապաշխարանք» կդառնա։ Խուլբում, Անդոկի կողքին, Սասունի ամենահամեղ խաղողի այգիներում այլևս տեր չլինելու մեղքի ապաշխարանքը։
Ես երկմտող մարդ չեմ, քանի որ հորոսկոպով Կշեռք չեմ և քանի որ, ամեն դեպքում, 25 տոկոսով սասունցի եմ։ Բայց այդ օրը չգիտեի՝ լինել թե չլինել և իսկապես որն է հոգեպես ավելի ազնիվ։ Գնա՞լ Իշխանձոր ու հետո Տալվորիկ, թե՞ ոչ։ Դավիթը՝ տղաս, արդեն գոյություն ուներ, բայց դեռ լույս աշխարհ չէր եկել։ Այն, որ ես դեռ լիարժեք ծնող չէի դարձել, կարող էր հուշել թեկուզ այն, որ միամտորեն իսկապես հավատում էի, թե կարելի է «իդեալական ծնող» լինել: Հետաքրքիր է, սասունցիները սիրում են հավատալ ծայրահեղ իդեալական բաների, միամտորեն, բայց շատ գեղեցիկ կերպով։ Եվ նույնիսկ եթե չի ստացվում, շարունակում են այլ կողմից երազել նույն գագաթի մասին։ Դե հա, դուք էլ եք իրավացի, ոչ բոլոր սասունցիները, բայց դե ինչևէ։
Բեղավոր պարոնը դեռ չկար ու չկար, թեև մենք այդ կիսամթին արդեն կազմ- պատրաստ ներքևում էինք։ Չորրորդ զանգից պատասխանեց ու ասաց՝ «Քույր ջան, հեսա երեխային քնից հանում եմ բերեմ, հենց հիմա»։ Երեխան էլ երեխա լինի․ մոտ մետր ութսուն հասակ, տիպիկ «քուրմանջի» աչքունքով, նիհարակազմ, այս կողմերում երիտասարդ տղամարդկանց մոտ մեծ տարածում ունեցող դեպի վեր սլացող ցից սանրվածքով ու բաց մաշկին տպված «Ֆեներբահչե»-ի երկրպագուի հայացքով։ Ամեն դեպքում, ինչ-որ բան նաև հուշում էր, որ միջին վիճակագրական խուլբեցի երիտասարդից մի երկու գիրք ավելի է կարդացել, ինչպես նաև շատ խիստ է դաստիարակվել։
«Երեխան ձեզ հետ է, ձեր տրամադրության տակ, գյուղում էլ ինչ հարց լինի՝ իմ անունն եք տալիս, ոչ մի խնդիր, ոչ մի խնդիր», -իր աստեղային ժամն է վայելում բեղավորը, որին մեզ համար գտել էր տեղի հայ արհեստագործներից մեկը, որ մենք «ապահով» լինենք։
Թե բա՝․ «Սա կյանքում ինչ ղալաթ ասես կերել է, հայերի բոլոր սրբատեղիները քանդել, ոսկի է փնտրել, բայց հետո մի օր հավատքի է եկել, մեղա կանչել ու Ղուրանի վրա երդվել երբեք չխառնվել նման գործերի»։
Հետո, իհարկե, օրվա վերջում մեր երիտասարդ ուստան ընթրիքի սեղանի շուրջ պետք է ժպիտով ժայթքեր ներսի մաղձը «բեղավոր» անձնավորության հանդեպ ու իրական հայի պես հնարավորինս նսեմացներ հարևանին, թե՝ «տեսնում ես, ոչ մշակույթ ունեք, ոչ անցյալ» և բազմիցս ծեծված, բայց չարաճճի մնացած երեխայի դեմքով նայեր ուղիղ վերջինիս աչքերին, սա էլ գառի խաշլաման ոսկորներով կուլ տվածի դեմքով նյարդային քաշեր թզբեխն ու այստեղին հատուկ կոդավորված չարությամբ կիսաձայն ընդդիմանար թե՝ «Ամեն ինչ էլ ունենք, Ալհամդուլիլյահ, գործիդ կաց»։
«Ճանապարհը ասֆա՞լտ է», -աշխարհն աշխարհով, իսկ միակ բանը, որ ինձ հուզում էր պիղծ անցյալով բեղավորին տեսնելուն պես սա էր։
«Քույր ջան, ճանապարհի խնդիր չկա։ Չեմ ասում՝ լավն է, բայց ոնց ասեմ, Ընձքար գնացե՞լ ես, այ եթե Ընձքարը անցել ես՝ սա դրա դիմաց հաշվի փայլուն ճամփա է»։
«Փայլուն ճամփա»-ն Սասունում նշանակում է, որ ողնաշարդ չես կոտրի և իմ դեպքում, որ Դավիթն ու ես ողջ-առողջ կվերադառնայինք սկզբնակետ։
«Չէ, այս անգամ ռիսկ չեմ անի․․․», -ճանապարհում եմ խմբիս ես ու բարձրանում քնելու ու դեռ չգիտեմ՝ ո՞րն էր հոգեպես ավելի ազնիվ։
Երբեք այդքան երկմտած չկայի, ոնց որ Կշեռք լինեի ու ոնց որ բնավ սասունցի չլինեի․․․
Չէ․․․
«Ինձ 5 րոպե ժամանակ տվեք հագուստս փոխեմ, ես գալիս եմ»․․․
***
Խուլբաջրի հակառակ կողմը կտրելով, Շուղենքի՝ վաղուց մզկիթ դարձած եկեղեցու կողքով, Քաֆրումի բերդի հայացքը բռնած դեպի Իշխանձոր է սլանում Հրաչ ձյաձյայի ամենագնացը։ Բեղավորի «երեխան», որ իմ ապահովության համար առջևի տեղը զիջեց ու խցկվեց բոլորի հետ հետևում, զբաղեցնելով մի նստարանի կեսի կեսը, շփոթեց դեպի Հեղին թեքվող ճամփան, իսկ ես, արի ու տես, հիշում էի։ Որովհետև նա Բայրամից Բայրամ էր գյուղ գնում՝ որպես ճիտին պարտք, իսկ ինձ համար, անկախ նրանից, թե որերորդ անգամն էի գալիս (անգամ որպես ճիտին պարտք), այստեղ ամեն օրն էր Բայրամ։
Սաղտուն գյուղում խունկ ծխեցինք, Մերին ասաց՝ ո՞վ կմտածեր, որ մեկ դար անց մեր տատիկի գյուղ կգանք, իսկ կյանքը շարունակվեց, և մեր ընթացքը շարունակվեց դեպի Տալվորիկի Սատանի կամուրջ։ Սա էր։ Սրա համար էր ամբողջ տառապանքս, հոգեհան մտածմունքս, նաև՝ խանդավառ ընթացքս ու ծայրահեղ երջանկության ժայթքումներս։
«Փուրխ»․ գրված է ժանգոտած փոքրիկ ցուցանակին, և այստեղից պետք է գնալ աջ, հաստատ հիշում եմ։ Թեև գարուն էր ու Տալվորիկն աշնանը եղածի պես բարեհամբույր չէր, այլ հնարավոր վայրի, հնարավոր ափերից դուրս եկած, տեղ-տեղ՝ անճանաչելի, բայց այդ կտորը ես չէի կարող շփոթել։ Կատաղած ժայռերը քարեր էին ծամել ու թքել, իսկ գետը, կարծես եղածը քիչ էր, վարարել ու սրբել էր ափով ձգվող ամենն, ինչ համարձակվել էր գլուխ բարձրացնել։ Տալվորիկի հետ խաղ չեն անում, Տալվորիկի ջրի հետ՝ առավել ևս։
Ի՛նչ զով ու զմրուխտ էր չորս բոլորը, ի՛նչ դյուրին էր քայլքն այդ օրը, ի՛նչ թեթևություն կար այդ տեսակ կյանքում այդ օրը։ Ի՞նչ ցեխ, ի՞նչ խոնարհված ծառ, ի՞նչ փշրված քար ու սողացած հող, ո՞ւմ էր դա հետաքրքիր։ Աչքս չթարթեցի ու ահա նա՝ Սատանի կամուրջն իրեն գրկած ժայռերով, սատանայաբար գեղեցիկ թառել է Տալվորիկի միակ ելք ու մուտքի բերանին, քարը ծակած գետի գլխին խոյացել ու քարե խոռոչներից վեր երկարել, ուրցի հոտից արբել ու ջրվեժներ բաց թողել, այսքան խենթության մեջ խաղաղության հանգրվան էր նկարում։
Ես ո՞վ էի որ հոգեպես ավելի ազնիվ բան մտածեի քեզ համար՝ Դավիթ տղաս․․․
***
Ամեն մարդ իր ձևով է ապրում իր պատերազմը։ Հազար ու մի պատերազմ կա այս կյանքում, այդ թվում՝ մտքի ու հոգու, բայց իրական պատերազմները, մեկ է, միակն են, որոնք անողոքաբար սրբում են։ Սրբում են քեզ ու շրջակա աշխարհը միանգամից։ Ասել է թե՝ հասկացնում, որ մնացյալ ամեն ինչ հեշտ էր, չնչին էր, մտածացին էր ու լուծելի։ Իրական պատերազմները․․․ Երբ քեզանից երկու անգամ փոքրների վրա ծաղիկ ես դնում։ Երբ երեք հազարվա տունը Անդոկից անդին, Քիրսի հետևում, գիշերվա երազներում է մնում։ Երբ ասում ես՝ կարևորը մենք կանք։ Երբ ամեն ուրախ առիթի մաղթանքիդ մեջ տեղավորում ես «Թող մեր երեխաները մեր տեսածը չտեսնեն»-ը։
Ամեն մարդ իր ձևով է ապրում իր պատերազմը։ 2020-ի հոկտեմբերին էր, երբ ռմբակոծեցին Ստեփանակերտի ծննդատունը, մի բան մտածեցի՝ եթե մի օր երեխա ունենամ՝ այդ ծննդատանը։ Ես հոգեպես ավելի ազնիվ բան անել չէի կարող այն բանից հետո, երբ երեք հազարվա տունը Անդոկից անդին և արդեն Քիրսի հետևում, մարդկանց երազներում էր մնացել, և երբ արդեն ինձանից երկու անգամ փոքրերի վրա հասցրել էինք ծաղիկ դնել։ Անցան տարիներ, այդ ծննդատունը ինձ չծառայեց, իսկ շրջափակումից դուրս եկած ես ու հայրիկդ հասցրինք ասել՝ կարևորը մենք կանք։
Այո, ամեն մարդ իր ձևով է տանում պատերազմը և 2023-ին, երբ նորից գաղթած հայրիկիդ կողքին էի արդեն, ես այն «տանելու» ժամանակ ուղղակի չունեի։ Ինձ մնում էր զսպել հուզումս ամեն նոր ափսե գնելուց, որը բնավ նման չէր Ստեփանակերտի իմ՝ ծաղիկներով ափսեներին ու ասել՝ կարևորը մեր երեխաները մեր տեսածը չտեսնեն։ Զսպել հուզումս, երբ այդ ամենի միջով անցած հայրիկդ տարիներ անց նորից փեթակներ ձեռք բերելուց հետո պտտվեց ու ասաց՝ «Ինչ լավ կլիներ, որ փախստական չլինեինք ու ամբողջ մեղրը կարողանայինք ուղարկել Ուկրաինայի որևէ մանկապարտեզ», իսկ ես հազարերորդ անգամ համոզվեի, որ ճիշտ հայրիկ եմ ընտրել քեզ համար։
Արի ու տես՝ մեր պատերազմն, ի վերջո, ավարտվեց 2025-ի սեպտեմբերի 19-ին, երբ ծնվեցիր դու, այն նույն օրը, երբ 2 տարի առաջ հայրդ հրաշքով ողջ մնաց, իսկ կյանքը հիշեցրեց, որ մնացյալ ամեն ինչ հեշտ էր, չնչին էր, մտացածին էր ու լուծելի։
Ես միշտ երազել եմ քո անունը Հրանտ դնել՝ մի մարդու անունով, որը շատ զորավոր «պատերազմ» մղեց ատելության դեմ և հանուն խաղաղության։ Բայց քո անունը, արի ու տես, որոշված էր, երբ երևի ես էլ դեռ չկայի։ Պատահականությո՞ւն էր, թե ճակատագիր, որ քո ծնվելու րոպեներին վիրահատող բժիշկը մոտեցավ ինձ ու ասաց՝ «Ես կարդացել եմ Դինքի մասին քո գրածը»։ Մենք հասցրինք խոսել գրեթե ամեն ինչից, ինչ կերտել է ինձ մինչ քո գալը՝ իմ ծննդավայր Կիևից, հորդ ծննդավայր Հադրութից ու անգամ Հրանտ Դինքից։ Արդեն այդ ժամանակ պարզ էր՝ դու «ի հեճուկս» չես, դու «հանուն»-ն ես։
Մենք ընտրեցինք քեզ համար Տավուշը և որոշեցինք, որ մեր ապագա բոլոր «պատերազմները» քեզ համար են լինելու, տղաս։ Ես չգիտեմ՝ կիսրե՞ս դու ծմակն, ինչպես քո հայրը, կհավանե՞ս Իջևանի խոնավությունն, ինչպես ես, կերջանկանա՞ս խուրմա հավաքելուց ու բարդ բաների մասին պարզ խոսելու տավուշյան թեթևությունից։ Ամեն դեպքում, տղաս, ուր էլ գնաս ու որտեղն էլ սիրես՝ մենք ուզեցինք, որ, ունենալով ընտրության իրավունք, որը մենք վաստակեցինք ծանր պատերազմներով, դրա հետ մեկտեղ միշտ վերադառնալու տեղ ունենաս՝ ի տարբերություն մեզ։ Ի վերջո, Մհերի տղա Դավիթ, այսօրվա Սասունում, ասեմ իմանաս, ոչ ոք չի հավատում Ագռավաքարի գոյությանն ու Դավթի ժառանգների չգոյությանը։
Սոֆյա Հակոբյան