Կառալյոկ
Խոնավ, իսկական անտառի սունկը նռով տապակել ուտելու եղանակ էր Իջևանում։ Պարոն Ստյոպայի խորովածանոցից հոգիդ ջերմացնող ծուխ էր բարձրանում, ու դե այդ օրերին ամեն ինչ, ինչ տաքացնելու ունակություն ուներ, ողջունվում էր մեր հոգնած մարմինների կողմից։ Հատկապես իմ, որ անկողին էի ընկել ամենացանկալի՝ շրջափակման ավարտի մասին լուրը լսելուն պես։ Էնպես որ այո՝ տաք ծուխը այդ օրերին կարևոր բան էր։ Նույնիսկ եթե խորովվողը խոզի թոք էր, որը մենք՝ արևմտահայերս ոչ մի դեպքում չէինք ուտի, ինչպես նաև երբեք չէինք հասկանա տավուշյան ու արցախյան խեղճ խոզերի կաշին քերթելու, մշակելու և ուտելու տաժանակիր սովորույթը, բայց այստեղ՝ Իջևանում, և այնտեղ՝ Արցախում, դա շատ բնական ու շատ սիրելի ծուխ էր և շատ սիրելի տաժանակրություն։
Քաղաքի Մշակույթի տանը գրանցում էին նոր ժամանած արցախցիներին, իսկ «Բազե» սուպերմարկետը տեղահանվածներին սնունդ և հիգիենայի պարագաներ էր բաժանում։ Տղամարդիկ իրենց տանջող ինքնասիրության ծանր հարվածների տակ անձրևոտ քաղաքում տաքսի էին փնտրում հսկա տոպրակները իրենց ժամանակավոր տներ հասցնելու։
2023-ի աշունն էր և Իջևանում մինչ այդ կային 300 տարի առաջ Արցախի հյուսիսից այստեղ հասած «իջևանցիներ», կային «կաղթականներ», որոնք 100 տարի առաջ չգիտեմ ինչպես այստեղ հասած վանեցի մի քանի գերդաստանի հետնորդներն էին և Իջևանի «դինջ» ռիթմի մեջ միակ ճարպիկ արարածները, ինչպես նաև Իջևանի «Ախպարաշենի» բնակիչները։
2023-ի աշունն էր և Իջևան եկան նրանք՝ «ղարաբաղցիները»։
«Ղարաբաղի՞ց ես, ցավդ տանեմ։ Մեր պապերն էլ են էնտեղուց, նանի ջան», - ամենահաճախ հնչող բառերն էին տաքսիներում, խանութներում, փողոցներում, եկեղեցիներում և այդ փոքրիկ քաղաքի ամեն անկյունում, որտեղ մինչ օրս էլ սովոր չեն անծանոթ դեմք տեսնել։
Էդպես է․ եթե չես նշմարվել նախկինում Իջևանի՝ Մ4 միջպետական ճանապարհի երկայնքով ու Աղստևը կիսող 9 կամուրջներով հատվող փողոցներից որևէ մեկում, ուրեմն կամ «հարս» ես կամ «Ղարաբաղից» ես։
Թե չէ ով, էլ ով պիտի իր տաք տեղը թողներ ու գար Մ4-ն ի վեր։
***
Հասել, դեղնել ու շականակագույնի ամենատհաճ երանգին էին հասել Մքանց տան արքայանարինջնրն ու խուրմաները։ Արքայանարինջ բառը ինչո՞ւ չսիրեցի՝ չգիտեմ, շա՞տ էր հավակնոտ, թե՞ այլ արքաներ գիտեի մրգերի իմ սիրելի աշխարհում՝ չեմ մտածել։ Բայց նա կա ու կմնա «կառալյոկ»։ Այն, որ Ամանորին այդքան սպասված հյուր էր ամենքի տանը, և այն, որ Երևանում կիլոգրամը երբեմն 1000 դրամ էր, ու հիմա արդեն այն, որ Իջևանում թափվում է՝ հավաքող չկա։
Շատ էին հասել Մքանց «կառալյոկները», գույնն էլ գույնի նման չէր։ Այնպես, որ չիմանայիր, թե ինչ անմահական համ կա այդ գույնի ետևում՝ երբեք չէիր հավատա։ Շատ էին հասած «կառալյոկները», քաղող չկար։ Մքանց տանը մարդ չկար, Սիբիրում էին (չէին արտաքսվել, կամովին էին արտագաղթել), իսկ երկու ամիս առաջ այստեղ վարձով բնակություն հաստատած բազմազավակ արցախցի ընտանիքը ոչ մի հատիկ չէր քաղել։
Զարմացել էինք։
Մարտունու Կարմիր Շուկայից էին հասել Իջևան, արցախյան ձևով ասած՝ Կրասնի Բազարից։ Շատ էի գնացել այդտեղ։ Թաղավարդ Կարմիր Շուկայի միջով էինք գնում, ժամանակին նաև Հադրութ։ Այդ ճանապարհն էր, որ ժամանակին բանուկ խաչմերուկ էր, իսկ հետո՝ անցյալի ու ներկայի անհավատալի հատման կետ։ Չեմ մոռանա, երբ 2021-ին մեքենայով Կարմիր Շուկայից դեպի Մարտունի թեքվելիս տեսա դա՝ փակուղին, կամ եթե կուզեք՝ հենց «տուպիկը», այն է՝ դեպի Հադրութ տանող ճանապարհի նոր դրված պատնեշը, որը հուշում էր, որ առաջ գնալ էլ չի կարելի։ Էդպես էլ՞ է լինում։
Էդպես էլ է լինում։
Հենց Կարմիր Շուկայի՝ 2020-ից հետո դեպի փակուղի տանող ճանապարհով էին ադրբեջանական բեռնատարները ռուս խաղաղապահների ուղեկցությամբ Շուշի տանում շինանյութ, բեռներ և նույն Կարմիր Շուկայի ճանապարհից մեզ համար շատ հստակ երևացող կետում վեր խոյացնում «Շուշի պլազա»-ի նոր հարկերն ու իջացնում Ղազանչեցոցի գմբեթը։
Կարմիր Շուկայից էր նաև վարսավիր Արմենը, ով պատերազմից հետո նոր «գեղեցկության սրահ» էր կահավորել գյուղում, բայց որքան էլ համոզել էինք մի ուրախ գույնով ներկի արտաքին պատերը՝ չէր զիջել, կարծես հավատարմության երդում տված լիներ այդ աներանգ մոխրագույնին։ «Բա որ բեսպիլոտնիկը թխե»․․․, -արդարացել էր Արմենը ու մենք քահքահ ծիծաղել էինք։
Ծիծաղը, շատ էր 2020-ից հետո, այո, նաև «Կռասնի Բազար»-ում, որտեղ փակուղու դռան մոտ գիշերները առանձնակի վտանգավոր ու լուռ էին։ Ու հենց «Կռասնի Բազար»-ում էր որ օրերից մի օր տեսա ու երբեք չմոռացա՝ ի՛նչ անհոգությամբ կարելի է ֆուտբոլ տշել բլոճիկի գրաֆիտիի ներքո՝ առանց վաղվա օրվա գոյության զգացման։
Ինչևէ, «կառալյոկը» մնաց, մենք եկանք։ Կարմիր Շուկայից բազմազավակ ընտանիքը չէր հարմարվել Իջևանում և նախընտրել էր Արտաշատը, իսկ մենք թեև զարմացած, բայց նաև ուրախ էինք այդ առիթով, որովհետև գաղթականներով լցված այդ ամսում տուն էր ազատվել մեզ համար, որն ավելի լավն էր, քան նախորդը՝ տիկին Սուսաննայի տան առաջին հարկը, որտեղից խոնավության հոտ էի առնում։
Մենք, որ Ստեփանակերտյան բնակարանների չորս պատերի մեջ կանաչի էինք աճեցնում ու ավելի լավ գիտեինք, թե սովն ինչ է, քան ցանկացած գյուղաբնակ շրջափակված Արցախում՝ ապշած էինք, թե ինչպես կարելի է բաղ ու բոստանը դիմացդ՝ երջանկության գլխապտույտ չունենալ։ Դա այնպիսի գլխապտույտ էր, որ մոռացանք՝ ո՛չ ջեռուցում կար այդ տանը, ո՛չ նորմալ բաղնիք․․․
Բայց դե՝ հող կար ու կառալյոկ կար։ Ինձ այդ ամենի մեջ հենց կառալյոկն էր հետաքրքիր ու տարածքը, որտեղ պետք է հավեր պահեինք։
Կառալյոկը, այն, որ Ամանորին այդքան սպասված հյուր էր ամենքի տանը, և այն, որ Երևանում կիլոգրամը երբեմն 1000 դրամ էր, ու հիմա արդեն այն, որ Իջևանում թափվում է՝ հավաքող չկա։ Եվ, անշուշտ, հավերը, որովհետև, չնայած հարևան Արսենը հասցրել էր հարցնել, թե՝ «էսքան հավը Ղարաբաղի՞ց եք ձեզ հետ բերել», իրականում մենք բերել էինք միայն մեզ ու հավի փող՝ կանխիկ։
Եվ երևի թե միայն ես կարող էի հավերի առաջին տասնյակը գնել հատուկ սև, «Վանա» տեսակի, այ՛ քեզ անուն։ Վանա հավերը, ի դեպ, թանկ էին, լավ էին ածում, Կիրանցից էինք բերել։ «Կաղթական հավեր են»․ կատակել էր վաճառողը և մենք՝ նորահայտ գաղթականներս մեր բախտակից հավերի հետ աշխարհի երջանիկների պես «տուն» եկանք, Մքանց տանը վառարան դնելու ու բաղնիքը նորոգելու։
Ու․․․ Կառալյոկ քաղելու։
Անցան շաբաթներ։ Վառարանը սկսեց փոքր-ինչ տաքացնել տունը, բաղնիքն էլ ծույլ վարպետները դանդաղ, բայց ավարտին հասցրին։ Հետո հասկացանք՝ նրանք ծույլ չէին, դա իջևանյան «տեմպն» էր, ինչպես հիմա նորաձև է ասել։
Ի վերջո, կառալյոկի մեծ մասը զոհ գնաց իմ՝ չիր պատրաստելու անկարողությանը։ Բայց հոգ չէր։ Ինչե՛ր ու ովքե՛ր էին զոհվել մինչ այդ, ո՞ւմ վեջն էր։
Երբեք, երբեք այդքան թեթևությամբ աղբը չէի նետել չստացված, ցրտահարված չիրը։
Դե հիմա, կառալյոկ էր էլի․․․
Այն, որ Ամանորին այդքան սպասված հյուր էր ամենքի տանը, և այն, որ Երևանում կիլոգրամը երբեմն 1000 դրամ էր, ու հիմա արդեն այն, որ Իջևանում թափվում է՝ հավաքող չկա։
Սոֆյա Հակոբյան