Խաչատրյանը և ջազը
Աշխարհահռչակ հայ կոմպոզիտորն ահռելի ներդրում է ունեցել ակադեմիական երաժշտության բնագավառում։ Սակայն նրա հետաքրքրություններն ամենևին չեն սահմանափակվել դրանով․ դեռ իր ստեղծագործական կյանքի սկզբում նա իր հայրենակիցների կողմից ճանաչվել ու սիրվել է «Պեպո» (1935 թ․) ֆիլմում հնչող «Պեպոյի երգով»։ Իր կյանքի ընթացքում Խաչատրյանը ուշադրություն է դարձրել երաժշտական բազմազան նորույթներին, ու այդ իմաստով ջազը, որ կոմպոզիտորի հասակակիցն էր, բացառություն չի եղել։ «Ես զուգադրում եմ տարբեր երաժշտական լեզուներ»,- ասել է Խաչատրյանը։ Այսպես, երաժշտագետները նշանավոր «Սուսերով պարում» նկատել են ջազին հատուկ տարրեր, էներգետիկա և սինկոպացված ռիթմեր։ Ի դեպ, Լեոնիդ Ուտյոսովի ջազ նվագախմբի հանդեպ հատուկ սեր տածող Խաչատրյանը թույլատրել է, որ դեռ Մեծ թատրոնում կայացած պրեմիերայից առաջ «Սուսերով պարը» կատարի այդ նվագախումբը։ «Սուսերով պարը» կատարում էր նաև Հայաստանի պետական էստրադային նվագախումբը, որի ղեկավար Կոնստանտին Օրբելյանի հետ Խաչատրյանը ջերմ հարաբերություններ ուներ։ Խաչատրյանի ուսանողներից են եղել նշանավոր ջազային երաժիշտներ Գերման Լուկյանովը, Լևոն Օգանեզովը և ուրիշներ։
Իր բառերով՝ Խաչատրյանը սիրում էր «լավ ջազը», լինում էր ջազի աստղերի համերգներին։ Մայլս Դևիսը պատմել է, որ ինքն է Ջոն Քոլթրեյնին ծանոթացրել Արամ Խաչատրյանի երաժշտությանը, ինչը վիթխարի ազդեցություն է ունեցել 1960-ականններին Քոլթրեյնի կատարած երաժշտության վրա։
1973 թվականին Խաչատրյանը ջազի վերաբերյալ իր տեսակետներով կիսվել է երաժշտագետ Ալեքսանդր Մեդվեդևի հետ (1927-2010), որը մի քանի տարի Մոսկվայի Մեծ թատրոնի երաժշտական-գրական մասի վարիչն էր։ Հարցազրույցը ռուսերեն տպագրվել է «Խորհրդային ջազ» (1987թ․) գրքում։ Նշելով, թե անցած տարիների ընթացքում խաչատրյանական քանի կանխատեսում է իրականացել, Մեդվեդևը գրել է․ «զարմանալի է, թե իր կռահումներում որքան խորաթափանց դուրս եկավ Խաչատրյանը»։ Հարցազրույցը հայերեն ներկայացվում է առաջին անգամ։
Ալեքսանդր Մեդվեդև -Արամ Իլյիչ, ժամանակակից երաժշտության մասին խոսելիս Դուք հիշատակեցիք ջազը։ Անդրադարձաք հակիրճ, բայց բավականաչափ ծանրակշիռ կերպով, որպեսզի պարզ դառնար․ Դուք անտարբեր չեք այս տեսակի երաժշտության հանդեպ։ Դուք խոսեցիք «նոր գաղափարների, նոր, թարմ գույների մասին, որոնք ջազը շաղ տվեց 20-րդ դարի երաժշտության ներկապնակին»։ Կարո՞ղ եք առավել մանրամասն ներկայացնել Ձեր միտքը։ Ընդհանուր առմամբ ինչպե՞ս եք վերաբերվում ջազին։
Արամ Խաչատրյան- Սա ինձ համար նոր հարց չէ։ Այն ինձ հաճախ են տալիս երաժիշտները և ոչ երաժիշտները։ Ես սովորաբար պատասխանում եմ, որ այնքան էլ կարևոր չէ՝ սիրո՞ւմ եմ ջազը, թե՞ ոչ։ Այն համաշխարհային, համընդհանուր նշանակություն ունեցող երևույթ է։ Ջազը մեր կեցության անվիճարկելի իրողությունն է։ Այն չէր կարող ծնվել և գոյություն ունենալ պատահականորեն, ինքնըստինքյան։ Ջազը կյանքի է կոչվել խորը հանրային պահանջմունքի շնորհիվ։ Եվ այն ապրում է, քանի որ միլիոնավոր մարդիկ սիրում են այն։ Ահա թե ինչն է ամենակարևորը։ Սիրո բացակայությունից ոչ մի արժեքավոր բան չի ծնվում ո՛չ կյանքում, ո՛չ էլ արվեստում։
Այո, ես սիրում եմ ջազը։ Այն ինձ հետաքրքրում է։ Ես չեմ պատկանում ջազի աշխարհին, բայց ինձ պարտավորված եմ զգում այն հնարավորինս լիարժեք ճանաչել։ Դա իմ մասնագիտության համար անհրաժեշտություն է, նույնիսկ նախապայման։ Երաժշտության մեջ ազատ զգալու համար ես չպետք է սահմանափակվեմ որևէ ուղղությամբ, որևէ ժանրով։ Աշխարհի և արվեստի հանդեպ իմ հայացքը պետք է լայն լինի։
Ա.Մ. -Դուք մեծ կյանք եք ապրել։ Ես հանկարծ մտածեցի, որ Դուք կես դար առաջ կարող էիք լսել ջազի առաջին երկչոտ հնչյունները, որ մեզ էին հասնում նրա երաժշտական օրորոցից։ Արդյո՞ք դա ճիշտ է։
Ա.Խ. -Առաջին անգամ ջազի մասին լսել եմ ուսանողական տարիներիս՝ 1920-ականների կեսերին։ Սկզբում ականջիս հասավ ոչ թե երաժշտությունը, այլ դրա մասին հատվածական, հակասական կարծիքները։ Ոմանք սքանչանում էին օտարերկրյա նորույթով, մյուսները՝ խստորեն հանդիմանում ու պահանջում արգելել ջազը։ Սա միայն գրգռեց իմ հետաքրքրությունը. երիտասարդները բոլոր ժամանակներում ձգտում են դեպի ամեն նորը: Շուտով ես ներկա գտնվեցի ջազային համերգի: Երաժշտությունն ինձ դուր եկավ: Ես անմիջապես գնահատեցի դրա ռիթմիկ հարստությունը, նվագախմբային նոր գաղափարները և կատարողների բարձր հմտությունը: Այս տարրերը մինչև օրս ինձ ամենաշատն են գրավում ջազում։
Ա.Մ. -Համաձա՞յն եք, որ Ձեր աչքերի առաջ՝ մեկ սերնդի կյանքի ընթացքում ի հայտ եկած ու ձևավորված ջազում այդքան կարճ ժամանակում ստեղծվել են մնայուն արժեքներ, հաստատվել է սեփական կլասիկան։
Ա.Խ. -Անկասկած: Այստեղ ոչ մի չափազանցություն չկա: Օրինակ՝ [Դյուկ] Էլինգտոնը: Նա զգալի ներդրում է ունեցել երաժշտության մեջ (ես խոսում եմ լայն իմաստով երաժշտության մասին, ոչ թե միայն ջազի): Էլինգտոնի գլուխգործոցները՝ որքան էլ համեստ լինեն ընդգրկմամբ, ներգծված են մեր ժամանակների մեջ և յուրովի են արտահայտում դրանք: Էլինգտոնը հսկայական տաղանդ է: Նրա մեղեդային շնորհը, ներդաշնակության և ձևի զգացողությունն ապշեցնում են: Նա առաջին իրապես ջազային կոմպոզիտորն է: Այն ամենը, ինչ նա անում է, կրում է նրա անձնավորության, նրա վառ ստեղծագործական անհատականության դրոշմը: Երևակայե՛ք. 47 տարի անփոփոխ նվագախմբի ղեկին է: Երաժշտության աշխարհում նման այլ օրինակ պարզապես չկա։
Ես վերջերս ծանոթացա Էլինգտոնի հետ՝ նրա հաղթական մոսկովյան հյուրախաղերի ժամանակ։ Մենք երկար զրուցեցինք, և նա լիովին կախարդեց ինձ։ Առաջին համերգից հետո հանկարծ զգացի, որ չեմ հագեցել երաժշտական այդ խրախճանքից, որ ուզում եմ կրկին լսել նվագախումբը և նրա հիասքանչ մենակատարներին։ Մյուս օրը կրկին գնացի համերգի։ Ջազը բառացիորեն մոտս գլխապտույտ առաջ բերեց։ Երաժշտության, երաժիշտների մեջ, ինչպես ասում են, արյունը եռում էր։ Ա՛յ դա իմ սրտով է։ Սա, թերևս, արվեստի իմ ընկալման և գնահատականի ամենակարևոր կողմն է։
Ա.Մ. -Միայն Էլինգտոնի ստեղծագործությամբ ջազի հետ Ձեր շփումը հավանաբար չի՞ սահմանափակվում։
Ա.Խ. -Ո՛չ, իհարկե։ Մոտ տասը տարի առաջ ես ունկնդրեցի Բենի Գուդմենի նվագախմբի կատարումները և նույնիսկ նրանից երաժշտություն գրելու պատվեր ստացա (իմ մեղքն է, որ չկարողացա ժամանակին գրել այն)։ Զուտ մասնագիտական տեսանկյունից ինձ հետաքրքրում էին Գիլ Էվանսի, Վուդի Հերմանի նվագախմբերը և Մայլս Դևիսի ու Դիզի Գիլեսփիի համույթները։ Շատ եմ լսում ջազային երաժշտություն՝ ձայնագրված սկավառակների վրա։
Ա.Մ. -Ի՞նչ կարող եք ասել խորհրդային ջազի մասին։ Ո՞ր երևույթներն ու անուններն են հատկապես հիշարժան ձեզ համար։
Ա.Խ. -Ես մեր երկրում ջազի հաստատման ականատեսն եմ եղել և դրա նվաճումները թանկ են ինձ համար։ Մեծ դեր ունեցող ռահվիրաներից են Լեոնիդ Ուտյոսովը, Ալեքսանդր Ցֆասմանը և Ալեքսանդր Վառլամովը։ Նրանք շատ բան արեցին, որպեսզի խորհրդային ջազը գտնի սեփական ուղին։ Առանց կրկնելու ժանրում արդեն իսկ հայտնաբերվածը՝ նրանք ձգտում էին ջազային երաժշտություն ներմուծել նոր ինտոնացիոն բովանդակություն, հիմնվել մեր բազմազգ երաժշտական մշակույթի ավանդույթների վրա։
Ա.Մ. -Դուք վերստին, ինչպես Ձեր մյուս ելույթներում, հանգում եք արվեստի ազգային արմատների գաղափարին։
Ա.Խ. -Եթե կուզեք՝ դա իմ կրեդոն է։ Ես երբեք չեմ հոգնի կրկնելուց, որ ազգայինից դուրս երաժշտություն գոյություն չունի և չի կարող ունենալ։ Ջազը բացառություն չէ։ Այն ազգային էր իր զարգացման արշալույսին, երբ նրա էությունը դրսևորվում էր ժողովրդական կենցաղային երաժշտության ամենապարզ ձևերում։ Ջազն իր լավագույն դրսևորումներով ազգային է մնում և այսօր, երբ այն միաձուլում է բազմաթիվ երաժշտական լեզուներ և բարբառներ, երբ դրա նախասկզբանական պարզությունը համակցվում է լեզվի և ձևի նորարարությունների հետ։ Այլ կերպ չի էլ կարող լինել։ Արվեստի էվոլյուցիան անկասելի է. առանձին ժանրերն ու ոճերը մեռնում կամ վերածնվում են, միախառնվում են միմյանց և փոխվում, երբեմն բավականին արմատապես, բայց ամբողջ զարգացման աղբյուրը մնում է նույնը։ Ջազի համար ժողովրդական հիմքից կտրվելը կործանարար է. կորչում է նրա էվոլյուցիայի իմաստը, և ջազն ասես ինքնաոչնչանում է։
Ա. Մ. -Շարունակելով Ձեր միտքը՝ նշեմ, որ խորհրդային ջազ երաժիշտների գործունեության ոլորտը իսկապես անսահման է։ Թերևս աշխարհի ոչ մի այլ երկիր չունի այնպիսի ֆոլկլորային հարստություն, ինչպիսին մերն է։
Ա .Խ. -Մենք իսկապես հարուստ ենք։ Բայց հաճախ չենք գիտակցում մեր հարստությունը։ Մենք աշխատում ենք հին ձևով։
Ա .Մ. -Դեռ Պուշկինն է նկատել. «Մենք ծույլ ենք և անհետաքրքրասեր...»։
Ա .Խ. -Ավաղ, նա ճիշտ էր։
Ա .Մ. -Դուք նշեցիք խորհրդային ջազի ռահվիրաներին։ Այսօր ակտիվորեն աշխատող երաժիշտներից էլ ո՞ւմ կառանձնացնեք։
Ա. Խ. -Օլեգ Լունդստրեմին, Վադիմ Լյուդվիկովսկուն, Յուրի Սաուլսկուն, Գեորգի Գարանյանին։ Նրանք տաղանդավոր են, և ջազում նրանց որոնումները նշանավորվում են մեծ, լուրջ նպատակներով։ Բայց պետք է նկատեմ, որ մեր ոչ բոլոր ջազ երաժիշտներին եմ ճանաչում։ Նրանք անհամեմատ ավելի շատ են, քան ես թվարկեցի։ Ի դեպ, իմ ուսանողներից մեկը՝ Գերման Լուկյանովը, երաժիշտների և ունկնդիրների ուշադրությունը գրավել է իր կոմպոզիտորական փորձերով, որոնք հիմքում ռուսական ֆոլկլորի մարմնավորումն է ջազում։
Ա .Մ. -Կարո՞ղ ենք ասել, որ ունենք ջազի խորհրդային դպրոց։
Ա. Խ. -Ես ավելի զգուշորեն կարտահայտվեի. ունենք վառ անհատականություններ, ջազի իրական վարպետներ, հետաքրքիր խմբեր, որոնց շուրջ աճում են երիտասարդ երաժիշտները և ձևավորվում է սեփական լսարանը, բայց ընդհանուր առմամբ դպրոց դեռ չկա: Իհարկե, ժամանակի ընթացքում մենք կհասնենք դրան. կյանքը կստիպի դա անել: Մեր ջազը կարիք ունի կուռ կրթական համակարգի, որ կպատրաստի բարձրակիրթ երաժիշտներ, կարիք ունի սեփական գեղագիտության և քննադատության, և, վերջապես, կարիք ունի մշտական, ոչ թե պատահական «բնակության միջավայրի» (փառատոներ, մրցույթներ, ակումբներ, լսարաններ, աբոնեմենտներ, հատուկ խորագրեր թերթերում և ամսագրերում, ռադիոյում և հեռուստատեսությունում): Միայն այն ժամանակ, երբ բոլոր ստեղծագործական, կրթական և համերգային կազմակերպությունների ջանքերը կմիավորվեն և կնպատակամիտվեն, մեր մշակույթում ջազը կդառնա այն, ինչ կարող է և պետք է լինի:
Ա .Մ. -Ձեր որոշ ստեղծագործություններ, որոնք գործիքավորվել են ջազի համար, հնչում են համերգների ժամանակ: Ինչպե՞ս եք դրան վերաբերվում:
Ա. Խ. -Հետաքրքրությամբ: Չէ՞ որ թատերական, սիմֆոնիկ և կամերային երաժշտությունում աշխատող կոմպոզիտորին հետաքրքիր է լսել իրեն ջազում: Այնուամենայնիվ, իմ ստեղծագործություններն այնքան էլ հաճախ չեն կատարում, բացառությամբ «Սուսերով պարի»: Մեր երկրում և արտերկրում ես լսել եմ դրա մի քանի ջազային տարբերակներ: Ինձ ամենից շատ դուր եկավ Վադիմ Լյուդվիկովսկու հիանալի գործիքավորումը: Նա խնամքով պահպանել է բնօրինակի բոլոր հարմոնիկ և տեմբրալ նրբությունները: Նույն հնարամտությամբ նա արել է «Սպարտակ» բալետի «Ապիյան ճանապարհ» տեսարանի ջազային գործիքավորումը: Երկու պիեսներն էլ հաջողությամբ կատարվել են Ուտյոսովի ջազային նվագախմբի կողմից։
Ա. Մ. -Իսկ ի՞նչը Ձեզ դուր չի գալիս ջազում։
Ա. Խ. -Աղանդավորության դրսևորումները, երաժշտության մեծ աշխարհից մեկուսացումը: Ջազը բնույթով ժողովրդավարական է, ուղղված ունկնդիրների լայն լսարանին: Իսկ երբ այն պարփակվում է զուտ տեխնիկական, ձևական խնդիրների լուծման վրա, դառնում է դատարկ զվարճանք, երաժշտական խաղալիք, որը հաճույք է պատճառում ինքնասեր և, որպես կանոն, ոչ շատ կրթված մարդկանց: Չէ՞ որ ջազը, ինչպես մյուս արվեստները, ունի իր փքուն արժեքները, իր ճչացող, դատարկ արտաքինը։
Ա. Մ. -Ինչպե՞ս եք տեսնում, ընդհանուր գծերով, ջազի ապագա զարգացումը։
Ա. Խ. -Մի անգամ ինձ հարց տվեցին՝ սրան նման, բայց ավելի կոնկրետ. արդյո՞ք ժամանակի ընթացքում ջազը կունենա իր սեփական ֆուգաներն ու սոնատները, սիմֆոնիաներն ու օպերաները: Մի խոսքով, արդյո՞ք ջազը կկրկնի եվրոպական երաժշտության՝ դարերի ընթացքում անցած ուղին: Ես պատասխանեցի, որ ջազին դա չի սպառնում: Արվեստն առաջ է շարժվում ոչ թե նախկինում եղածը կրկնելով, այլ ինչ-որ նոր բանի անխուսափելի բացահայտմամբ: Ջազը ոչ միայն հատուկ լեզու է և երաժշտության հատուկ ձև, այլ, ամենից առաջ, առանձնահատուկ մտածողություն, և այն չի կարող չարտահայտվել ձայնի, հնչողության մեջ նոր, ինքնատիպ կերպով:
Ա. Մ. -Մեր զրույցում եկավ ռեպրիզի պահը: Վերադառնանք սկզբին. ինչո՞ւ եք սիրում ջազը:
Ա. Խ. -Այն ուրախության համար, որը ջազն ինձ տալիս է: Ես արվեստում ավելի մեծ գովասանք չգիտեմ:
Առաջաբանը և թարգմանությունը ռուսերենից՝ Աշոտ Գրիգորյանի
Պատկերներ․
1․ լուսանկարը՝ Դին Քոնգերի, 1975 թ․
2. լուսանկարը՝ Միխայիլ Օզերսկու, 1967 թ․
