Մեծերը զրուցում են Դանթեի հետ
Միջնադարի վերջին բանաստեղծ և Վերածննդի նախակարապետ Դանթե Ալիգիերիի «Աստվածային կատակերգությունը» (հեղինակն այն անվանում էր «Կատակերգություն», Աստվածային մակդիրն ավելացվել է հետագայում) դժվարին ժամանակների համար է գրված․ այն կոչված է իմաստավորել ընթերցողի կյանքը, օգնել գտնել փրկության ճշմարիտ ուղին և հրաժարվել մոլորություններից ու գործելիք մեղքերից։
«Կատակերգությունից» 10 տարի առաջ Դանթեն գրել էր «Նոր կյանքը», որտեղ պատմում էր, թե ինչպես 9 տարեկանում (սրբազան երեք թվի բազմապատիկը) եկեղեցում հանդիպել է Բեատրիչե Պորտինարիին, հետագայում խորապես վերապրելով այդ հայտնությունը («սկսվում է նոր կյանք»), ինչը մեծ հետք է թողել նրա հիշողության վրա։ Բեատրիչեի հանդեպ սերը ու նրա վաղ մահը դրդել են Դանթեին գրել պոեմը, որում կանացիությունը (կանացի սկիզբը) ու աստվածությունը, ըստ էության, չեն տարանջատվում։
Իր ընկերոջը գրած նամակում պոեմի նպատակը Դանթեն բացատրել է որպես գործողություն, որը գտնում է մարդուն թշվառ, չարաբաստիկ վիճակում ու բերում նրան երանության վիճակի, ցույց տալիս երջանկության ուղին․ հենց լավ ավարտ ունենալու պատճառով է ստեղծագործությունը կատակերգություն, այսինքն՝ կոմեդիա կոչվել։ Ի դեպ, հակառակ ընդունված կարծիքին, եթե դիտարկենք «Կատակերգությունում» առավել հաճախ հանդիպող բառերը, դրանք գրեթե բացառապես դրական կամ չեզոք բովանդակություն ունեն՝ աչք, երկինք, մարդիկ, սեր, հոգի, Աստված և այլն։
Այսպիսով, պոեմը նպատակ ունի ոչ թե հուսահատեցնել ընթերցողին, այլ անցկացնել նրան դժոխքով, բացահայտել մեղքի բոլոր տարատեսակները ու հասցնել մինչև դրախտ։ Դանթեն պոեմի միջոցով ջանում է «դրախտացնել» (նրա տերմինն է) ընթերցողի միտքը, նույնիսկ ներողություն է խնդրում չարի պատկերներն ընթերցողին ներկայացնելու համար։ Ստացվում է, որ դժոխքով անցնելով միայն նա կարողանում է փրկվել։
Եթե դժոխքը Դանթեի մոտ ելքեր չի նախատեսում («Ո՛վ մտնողներ, թողեք ձեր հույսը համայն»՝ Ա․ Տայանի թարգմանությամբ), ապա քավարանը հույսեր է արթնացնում, որ կարելի է փրկել հոգին, ամեն ինչ սկսել նորից, հաղթահարել չարը, միայն թե ցանկություն լինի։ Քավարանն ասես երկրի մետաֆորան է, իզուր չէ, որ ըստ Դանթեի՝ այն երկրի վրա գտնվող կղզի-լեռ է․ այստեղ լույս է հայտնվում, երկինք։ Դանթեն քավարանը տեսնում էր որպես հոգևոր վերելքի, հույսի աղբյուր․ Աստված ողորմած է, նա չի մերժում սրտանց մեղանչողին։ Սակայն մեղքերը կապում են քավարանում գտնվողների աչքերը, նրանք դեռ արժանի չեն տեսնելու երկինքը։ Քավարանում մնալով երեք գիշեր՝ Դանթեն ինքն աստիճաբար մաքրվում է մեղքերից, սակայն ամենադժվար փորձությունն առջևում է․ դրախտ հասնելու համար նա պետք է անցնի կրակե պատվարի միջով, որպեսզի մաքրվի առաջին մեղքից։ Միայն երբ նրա ուղեկից Վերգիլիոսը (հեթանոս պոետը դրախտ անցնել չի կարող, նա պետք է վերադառնա Լիմբոս) հիշեցնում է նրան Բեատրիչեին տեսնելու հնարավորության մասին, Դանթեն խիզախում է։ Հենց Բեատրիչեն է Դանթեին դուրս բերում Էդեմ։
«Դրախտը» համարվում է «Կատակերգության» ամենաբարդ ու ձանձրալի մասը, քանզի այստեղ Դանթեն բառերով նկարագրում է աննկարագրելին, ապրող մահկանացուների համար անսովոր՝ Ոգու արքայությունը, որտեղ ամենուր լուսավոր է։ Եթե դժոխքում ժամանակն ասես կանգ է առել, ապա դրախտում ամեն ինչ մշտական շարժման մեջ է։ Այստեղ Դանթեն ու Բեատրիչեն աչքերով են միմյանց հետ խոսում։ Որպես «նոր քաղցր ոճի» (dolce stil nuovo) ուղղության պոետ՝ Դանթեն աշխարհաճանաչողության հիմքում դնում է սերը։
Իր նկարագրություններում Դանթեն հանդես է գալիս որպես հմուտ ճարտարապետ, նա մանրամասնորեն ներկայացնում է անդրշիրիմյան աշխարհի իր տեսլականը։ Դժոխքը պատկերում է որպես գետնի տակ գտնվող ձագարափոս՝ 9 պարունակներով, քավարանը երկրի հակառակ կողմում գտնվող՝ դժվարամատչելի գագաթով կղզի է, իսկ դրախտը՝ 10 երկնային մակերևույթներ են՝ այն ժամանակ հայտնի մոլորակները։ 10-րդ երկնքում Էմփիրեյն է, որտեղ Դրախտային վարդի (որպես հոգևոր սիրո, գեղեցկության իդեալական մարմնավորում) կենտրոնում Երկնային թագուհին է։
Կատակերգության պոետիկ կառուցվածքի հիմքերն են՝ ամեն տողում 11 վանկ, ռիթմը կրկնվում է մեկ տող անց (շղթայական aba): Հենց Դանթեի շնորհիվ տոսկանյան բարբառը (Պուշկինի արտահայտությամբ՝ շուկաների լեզուն) դարձավ գրական լեզու ու փրկվեց մոռացումից։ Այսպիսով, Դանթեն դրեց իտալական գրական լեզվի և գրականության հիմքը, նրա ազդեցությամբ էր, որ սկիզբ առավ Վերածննդի դարաշրջանը։
Ապագա հռչակավոր բանաստեղծ Պետրարկան մանուկ հասակում տեսնում է իրենց տուն հյուր եկած հոր ընկերոջը, որը Դանթեն էր։ Նա ամբողջ կյանքում իրեն համարում էր Դանթեի հետևորդը ու սիրային սոնետներ էր նվիրում իր Բեատրիչեին՝ Լաուրային։ Բայց և ոչ ոք այդպես քննադատաբար չի անդրադարձել մեծ ֆլորենտացուն, որքան նրա այս կրտսեր ժամանակակիցը։ Պետրարկայի հակասական կարծիքները կասկածի առիթ են տալիս, որ թերևս այստեղ դեր է կատարել նաև բանաստեղծական նախանձը։ Դանթեի «նոր քաղցր ոճի» գեղարվեստական արժանիքները Պետրարկան վիճելի էր համարում, անվանելով այն «յուրովի գեղեցիկ ոճ»։ Իր մի նամակում Պետրարկան նշում էր, որ ցանկության դեպքում Դանթեն կարող էր հիրավի լավ ոճի օրինակներ ստեղծել, սակայն իր տաղանդը թաղել է հողում։ Պետրարկան մի կողմից նշում է, որ հաճույք է ստանում Դանթեի տաղանդից ու ոճից, իսկ նրա մասին խոսում է «ոչ այլ կերպ, քան հիացմունքով», բայց և շեշտում է․ «նա ինքն իրեն հավասար չէր», քանզի ժողովրդական լեզվով ինքնարտահայտվում էր ավելի բարձր կարողություններով, քան լատիներենով։
Իր ստեղծագործության առաջին մեկնաբանը հենց ինքը՝ Դանթեն է եղել, իսկ դրա առաջին հետազոտողը՝ Ջովաննի Բոկաչչոն, որը գրել է մեծ ֆլորենտացու հոգևոր կենսագրությունը։
Դանթեի ազդեցությունը համաշխարհային գրականության հսկաների վրա անուրանալի է, համընդգրկուն․ Բալզակի «Մարդկային կատակերգությունը», ինչպես և Գոգոլի «Մեռած հոգիները» ու այլ գործեր ներշնչված են «Աստվածային կատակերգությունից»։ Զարմանալի է, որ անդրադառնալով Դանթեի «Կատակերգությանը», ասես հեռակա զրուցելով մեծ իտալացու հետ, համաշխարհային գրականության մեծերն ամենատարբեր կողմերից են դիտարկել նրա գլուխգործոցը ու հանդես եկել տարբերվող մոտեցումներով։
Փիլիսոփա Վոլտերը դեռ յուրովի «պայքարում էր» Դանթեի դեմ, ու միայն 18-19-րդ դարերի սահմանագծին գերմանացի ռոմանտիկները վերագնահատեցին ֆլորենտացու ավանդը՝ նրա անունը դնելով Շեքսպիրի ու Գյոթեի կողքին։ Սակայն իր՝ Յոհան Վոլֆգանգ ֆոն Գյոթեի վերաբերմունքը Դանթեի հանդեպ ևս հակասական էր։ Նախ նա Դանթեին անվանում էր «զարմանահրաշ մարդ», որին ինքը գովում ու հավանում է, սակայն մյուս կողմից՝ «Դժոխքը» նրան թվում էր գարշելի, «Քավարանը»՝ երկիմաստ, «Դրախտը»՝ ձանձրալի։ Մեկ այլ դեպքում Գյոթեն Դանթեի մեծությունն անվանում էր «սարսափելի, հաճախ նողկալի»։
Տարիների ընթացքում այդ վերաբերմունքն աստիճանաբար փոխվել է։ Կենսագիր Էքերմանի խոսքերով՝ Գյոթեն ցնցված էր Դանթեի ստեղծագործությունների «մութ իմաստով, որ հասկանալի չէր մինչև իսկ իտալացիներին․․․ Ընդհանրապես, խոսում էր նրա մասին ակնածանքով, ընդ որում, ինձ զարմացնում էր, որ Գյոթեն չէր բավարարվում «տաղանդ» բառով ու դրա փոխարեն գործածում էր «բնություն» բառը, ինչով կարծես ուզում էր արտահայտել ավելի ընդարձակ, մարգարեապես խստաշունչ, աշխարհն առավել լայնորեն ու խորությամբ ընդգրկող բան»։ Դանթեի ազդեցությունը նկատելի է Գյոթեի հասուն տարիքի ստեղծագործության ու մասնավորապես՝ «Ֆաուստի» վրա։
Ջորջ Բայրոնը՝ տոգորված Իտալիայի ազատագրության ու միավորման գաղափարներով, ստեղծեց «Դանթեի մարգարեությունը» պոեմը, որի մասին, սակայն, տարակուսում էր․ «Սա իմ գրած լավագույն բանն է, եթե միայն այն անհասկանալի չէ»։ Բայրոնը նույնիսկ փորձեց կիրառել Դանթեի ոճը։ Հիանալի տիրապետելով իտալերենին՝ նա Դանթեին ընկալում էր իբրև գաղափարապես հարազատ մեկը․ «Դանթեն ազատության բանաստեղծ էր, ո՛չ հետապնդումները, ո՛չ վտարումը, ո՛չ օտարության մեջ մեռնելու վախը չէին կարող թուլացնել նրա համոզմունքները»։ Իր օրագրում Բայրոնն ընդգծում էր․ «Նրանք՝ իտալացիները, խոսում են Դանթեի մասին, գրում են Դանթեի մասին, մտածում են նրա մասին արթմնի թե քնած․ կարելի կլիներ ասել, որ նրանք ծիծաղելի լինելու չափ հրապուրված են Դանթեով, եթե նա իսկապես դրան արժանի չլիներ»։
Մոդեռնիզմի ներկայացուցիչներին ևս հիացրել է «Կատակերգության» ընդգրկումը։ Այսպես, Վալերի Բրյուսովն Էմիլ Վերհարնին անվանում էր «ժամանակակից Դանթե»․ «Ինչպես Դանթեի պոեմը, այնպես էլ Վերհարնի քնարերգությունը պետք է ընդգրկի մեր ողջ արդիականությունը՝ իր բոլոր ողբերգական ու ծիծաղելի, վեհ ու ստոր հատկանիշներով, ամենի բարօրության մեծահոգի ձգտումներով և շահի անխոնջ, ագահ փնտրտուքով, ճշմարտության իր համառ որոնումներով...»։
Դանթեին խորապես ուսումնասիրել է նաև Ռայնիսը։ Լատվիացի բանաստեղծն իր գրառումներում նշում է, որ Դանթեն որպես պոետ ոչ ոքի հետ չի կարող համեմատվել, իսկ «մեր երկրում ոչ մեծությամբ, ոչ էլ հարստությամբ հավասար ոչինչ չկա․ միայն մեր ազատագրական շարժումը և հեղափոխությունը»։ Ըստ նրա՝ «Բանաստեղծական հարստությունը մարդիկ են։ Ռուբենսի մոտ դեմքերի լիություն է, Հոմերոսի մոտ՝ պատերազմի, բայց ամենը խամրում է Դանթեի բազմամարդության առջև։ Ոչ ոք համաշխարհային արվեստում՝ Շեքսպիր, Լոպե դե Վեգա, Գյոթե, մեկ տեղում ցույց չի տվել մարդկանց այսպիսի բազմություն։ Նրա կողքին մարդիկ որդերի կծիկ են, մրջյունների կույտ։ [Դանթեն] դատում է մարդկանց։ Իր գաղափարներն է պարտադրում»։ Ըստ Ռայնիսի՝ Դանթեն ընդգծում է իր անհատականությունը, սակայն մեծամիտ չէ․ «հակադրում է իրեն ողջ աշխարհին, սակայն ոչ մի ամբարտավանություն»։ Դանթեն ստեղծում է բանաստեղծական տան սեփական տարատեսակը, որը «դժոխային ուժով ընթերցողին իր հետևից է տանում, նա դիմում է ողջ ժողովրդին, որպեսզի առաջնորդի դեպի ճշմարտությունը, հավատքը, առաքինությունը»։ Ռայնիսը Դանթեի «Կատակերգությունը» էպոս էր համարում, որը «դատապարտում է ամբողջ պատմությունը» և որից օրինակ վերցնելով, ինքը պիտի ջանա փնտրել աշխարհի օրինաչափությունները և այդպիսով գտնի իր տեղն արևի տակ։ Տարագրությունը ու միայնության ցավը մերձեցրել է այս երկու բանաստեղծներին։
Թ․ Ս․ Էլիոթը դանթեական դժոխքն ընկալում էր ո՛չ որպես արտաքին նկարագրություն․ ըստ նրա՝ Դանթեն գրում է մարդու ներքին աշխարհի մասին, դժոխքն այն է, ինչին մարդն ունակ է։
Ինչպես դանթեագետ Օլգա Սեդակովան է նշում, Ռուսաստանում Դանթեի հետ իրական հանդիպումը դեռ չի կայացել՝ չնայած ռուս պոետների անդրադարձին (նրանցից Պուշկինը, Մանդելշտամը, Ախմատովան պոեմը կարդացել են բնագրով)։
Հայտնի է, որ 1829 թ․ կովկասյան ճանապարհորդության ժամանակ Ալեքսանդր Պուշկինը բնագրով Դանթե էր կարդում։ Ռուս բանաստեղծի հավաստմամբ՝ ի տարբերություն ընթացող գրգռիչ պատերազմի, «Կատակերգության» ընթերցումը հանգստացնում էր իրեն։ Պուշկինը նաև փորձել է թարգմանել «մեծ հայր Ալիգիերիի» այս ստեղծագործությունը։
Դանթեին հատկապես մեծ ուշադրություն են դարձրել ռուսական «արծաթե դարի» ներկայացուցիչները`Դմիտրի Մերեժկովսկին, Ալեքսանդր Բլոկը և ուրիշներ։
Օսիպ Մանդելշտամի անդրադարձը Դանթեին ամփոփված է նրա «Խոսակցություն Դանթեի հետ» գրքում։ Նա հատուկ նշանակություն է տալիս պոեմում օգտագործվող լեզվին, ռիթմիկային, նույնիսկ էներգիային․ «Դանթեի պոեզիային հատուկ են էներգիայի այն բոլոր տեսակները, որոնք հայտնի են ժամանակակից գիտությանը։ Լույսի, ձայնի ու նյութի միասնականությունը կազմում է դրա ներքին բնույթը»։ Մանդելշտամը խորապես ուսումնասիրել է պոեմի իտալերեն բնագիրը, Դանթեի ընթերցումը համարելով «անվերջանալի մի աշխատանք»։ Նա համոզված էր, որ Դանթեն չի բացվի գետնին «քարշ եկող բանասերին», այլ միայն Պոետին։
Հուշագիրները պատմում են, որ Աննա Ախմատովան ևս իր սիրելի պոետ Դանթեին իտալերեն էր վերընթերցում։ Կոռնեյ Չուկովսկու բնորոշմամբ՝ «միայն Պուշկինը, Աստվածաշունչը, Դանթեն, Շեքսպիրն ու Դոստոևսկին էին նրա մշտական զրուցընկերները․․․» 1933-ին, երբ Ախմատովան ու Մանդելշտամը հանդիպեցին Լենինգրադում, նրանք միասին բնագրով Դանթե էին կարդում: Իր «Դանթե» բանաստեղծությունում Ախմատովան ընդգծում է ֆլորենտացու արժանապատիվ կեցվածքը, որ նաև իրեն էր հատուկ, իսկ «Մուսա» ծրագրային ստեղծագործությունում հալածյալ բանաստեղծուհին հարցնում է իր մուսային, թե արդյո՞ք նա չէ Դանթեին թելադրել «Դժոխքի» տողերը։ Դանթեական դժոխքին հղումներ կարելի է գտնել նաև բանաստեղծուհու «Պոեմ առանց հերոսի» ստեղծագործությունում։
Դանթեի հետ ճակատագրի ակներև նմանություններ ունի Իոսիֆ Բրոդսկին։ Այդ նմանությունների մասին բոլորից լավ հենց ինքն է գրել «Դեկտեմբերը Ֆլորենցիայում» բանաստեղծությունում՝ 1976-ին, երբ անդրաշխարհում հայտնված Դանթեի տարիքում էր․
Կան քաղաքներ, դեպի ուր վերադարձ չկա։
Արևը նրանց պատուհաններին է խփվում, ինչպես ողորկ հայելիների։
Այլ կերպ ասած՝ ոսկով էլ ներս չես մտնի։
Վեց կամուրջների տակով այնտեղ միշտ գետ է հոսում։
Այնտեղ վայրեր կան, որտեղ շուրթերով ես հպվել
շուրթերին և փետուրով՝ թղթին․․․
Այստեղ Լենինգրադը փոխարինել է Ֆլորենցիային, Բրոդսկին՝ Դանթեին, իսկ մնացյալում ամեն ինչ նույնն է։ Հետաքրքիր է, որ այս երկարաշունչ բանաստեղծությունում (այն 9 մասից է բաղկացած և ամեն մասը՝ երեք եռատողերից՝ ևս մեկ հղում Դանթեին) Բրոդսկին ոչ մի անգամ չի հիշատակում մեծ ֆլորենտացու անունը։
Նման անդրադարձ Բրոդսկուց շատ առաջ կատարել է հայ գրի Վարպետը՝ Ավետիք Իսահակյանը, որը Դանթեին ընկալում էր իր ժողովրդին ու իրեն բաժին ընկած տառապանքների միջով։ Դեռ 1901-ին նա գրում էր․ ««Մի վիշտը հազար ուրախություն արժե» -ասում է Դանտեն․ և ես կտանեմ իմ վիշտը, ես չեմ փոխի այն ամբոխի հրճվանքի և տռփանքի հետ․․․»։ Ի դեպ, Իսահակյանը երիտասարդ տարիքից մտերիմ էր Մխիթարյան միաբանության անդամ հայր Արսեն Ղազիկյանի հետ, որը Դանթեի փայլուն թարգմանիչներից էր։ Վարպետի որդին՝ Վիգենը իր «Հայրս» գրքում նկարագրում է իրենց այցելությունը Ռավեննա. «Հայրս շատ էր ցանկանում տեսնել Դանթեի շիրիմը: Գտանք, մեծ եկեղեցու բազիլիկայի մոտ էր: Սա գեղեցիկ ոճով կառուցված դամբարան էր: Հայրս խոնարհվեց նրա առջև և մի քանի վայրկյան մտասուզվեց»: Այդ քաղաքում էլ՝ զուգահեռներ տանելով իր և Դանթեի ճակատագրերի միջև (սակայն առանց տալու ֆլորենտացու անունը), նա ստեղծում է իր «Ռավեննայում» հայրենաբաղձ բանաստեղծությունը․․․ Արդեն մեկընդմիշտ վերադառնալով հայրենիք՝ Իսահակյանը դարձավ 1952-ին Երևանում Արբուն Տայանի թարգմանությամբ լույս տեսած «Քավարանի» խմբագիրը։
Ինչպես նշում է գրականագետ Սամվել Մուրադյանը՝ հայոց ջարդերը դանթեական դժոխքին է նմանեցրել արևմտահայ բանաստեղծ Սիամանթոն․ «մահերու եւ մոխիրներու դանտեական ճանապարհ»:
Եղիշե Չարենցն իր «Դանթեական առասպել» պոեմը գրել է 1915-1916 թթ․՝ Տաճկաստան-Պարսկաստանում, երբ կռվում էր հայկական 7-րդ կամավորական բանակի կազմում․ 18-ամյա բանաստեղծի համար զարմանալիորեն հասուն այս գործում, որը նկարագրում է Եղեռնի սարսափները, Դանթեի կերպարն իսպառ բացակայում է, և ակնհայտ չէ կառուցվածքի թվային սիմվոլիզմը․ ճիշտ է, պոեմի որոշ գլուխներ կազմված են 15-ական տներից։
Դանթեն առանց անվան հիշատակության հայտնվում է Չարենցի «Գիրք ճանապարհի»-ում տեղ գտած «Մահվան տեսիլ» պոեմում․ «զարհուրանքի սովոր աչքերով» ֆլորենտացին նայում է նաիրյան բանաստեղծի հոգու խորքը, և առաջնորդում այս անգամ հայոց պատմության մռայլ ուղիներով․
Ահավասիկ գնում ենք քեզ հետ միասին, աշակերտ ու վարպետ,
Քերթության թոթովախոս մանուկ և այր բազմավաստակ,
Մեր խոհերով, մեր կյանքով, մեր երգերով անհունորեն տարբեր,
Բայց և հարազատ ու արնակից, իբրև միևնո՛ւյն մարդկության երկու տարբեր հասակ։
Բացի այլ վիճելի կողմերը՝ պոեմում Դանթեն պատկերվում է իբրև ուրբաթախոս ուղեկից՝ «Վարպետը Մահվան, Որ գիտեր լոկ վիշտ ու չարիք», ասես «Քավարանի» և հատկապես լուսավոր «Դրախտի» հեղինակը Դանթեն չի եղել, կամ էլ Չարենցը դրանց ծանոթ չի եղել։
Մահվանը նախորդող ծանր ամիսներին Չարենցը Դանթեի հետ հոգևոր հաղորդակցության մեծ կարիք է ունեցել․ հայտնի է, որ գրասեղանին կից պատին նա փակցրել է Դանթեի և Պատրարկայի զուգապատկերը, ինչի մասին գրել է․
Հարազատներ-հոգեհարազատներ
Ահա դեմը, պատին-Դանթեի
Սիլուետն է՝ Պետրարկայի կողքին
Նշենք որ Չարենցի անձնական գրադարանում հայտնաբերվել են Դանթեի տարբեր գործերից հատվածական թարգմանություններ, սակայն «Աստվածային կատակերգության» որևէ ամբողջական հրատարակություն չկա։
Հովհաննես Շիրազն իր «Հայոց Դանթեականը» պոեմն անշուշտ գրել է Չարենցի «Դանթեական առասպելի» հետևությամբ։ Սակայն այստեղ՝ ի տարբերություն Չարենցի պոեմի՝ որոշակիորեն ներկա է Դանթեն, ակներև են բովանդակային հղումները «Աստվածային կատակերգությանը», Դանթեն այստեղ փոխարինում է Վերգիլիոսին դժոխքում և ուղեկցում է Շիրազին պատմական հայկական տարածքներով։ Շիրազի պոեմում բազում են միջտեքստային հղումները Դանթեի գլուխգործոցին, կան նաև հեռավոր կառուցվածքային աղերսներ (օրինակ՝ գլուխների թիվը 3x7+1 է)։ Հայ բանաստեղծը Դանթեին անվանում է «հայր», «վարպետ», սակայն հանդգնում է առաջնորդել նրան, ցույց տալ իրական՝ հայոց դժոխքը․
Բայց ների՜ր, վարպե՛տ, ների՛ր պատանուս,
Քանզի ե՛ս պիտի քեզ առաջնորդեմ,
Քանզի այս միակ՝ իրավ դժոխքի
Դժնաքայլ ուղին, ավա՜ղ, ե՛ս գիտեմ․․․
Հատկանշական է, որ Շիրազը պատկերում է Նարեկացուն՝ Դանթեի հետ համաքայլ, ասես կանխագուշակելով, որ Դանթեի դավանած կաթոլիկ եկեղեցին, արժանին հատուցելով Նարեկի հեղինակին, պիտի նրան դասի եկեղեցու ուսուցիչների շարքին։
Անկասկած, անհատնում է Դանթեն, ու եկող ամեն սերունդ, առաջին հերթին ի դեմս իր մեծերի՝ զրույցի է բռնվելու մեծ պոետի հետ, հայտնաբերելով հավատի և մտքի նորանոր խորխորատներ․․․
Աշոտ Գրիգորյան
Պատկեր՝ Դանթեի արձանը Ֆլորենցիայում, լուսանկարը՝ հեղինակի։