Նամակ Պետրոս պապիս՝ մեկդարյա պատանդության ավարտին
Ինչպես ամեն բան այս կյանքում, պատանդությունը նույնպես ունի սկիզբ և ավարտ, և այստեղ բացառություններ չկան: Ոչ ոքի համար, ինչպես կանխագուշակում էր սիրելի Սարոյանը, բացառություններ չեն արվելու այս կյանքում: Նույնիսկ ամենաերկար, ամենաձիգ, ամենաանորոշ թվացող պատանդության ամիսների, նույնիսկ անվերջ թվացող կարոտի, նույնիսկ ամենաթանկ մարդկանց՝ կարճ պսակված կյանքերի, նույնիսկ՝ ամենապինդ գրկած հայրենիքների դեպքում: Չկան: Բացառություններ չկան: Եվ այո՛, ամեն ինչ մի օր ավարտվում է. ամենաները հավասարվում են մահկանացուներին, եթերային երազներն իջնում են ներքև, ամենաբոցկլտուն մտքերը սառում են, ամենագեղեցիկ հրաբխային լեռների կատարները լռում են, ամենամեծ վախերը՝ քնած հրաբխի պես խորը քնում: Այո, ամեն ինչ մի օր ավարտվում է, և այդ օրը բոլորն են հավասար:
Գաղթի ճանապարհի միակ «լավ» կողմն է երևի՝ բոլորն են հավասար:
***
Այո, պատանդությունը նույնպես ավարտվում է և պատանդի օրագիրը՝ նույնպես: Արցախի վերջին՝ ամենագեղեցիկ ու ամենատխուր տարին մեկ ակնթարթի պես թարթվել, ավարտվել է, իսկ մեր այդ տարվա ամեն օրվա ամեն էմոցիան՝ փոշու հատիկի պես թռել վերև, աննկատ կնքել է իր մահկանացուն այնպիսի մի դիրքում, որից ամոթ էլ է խոսել: Չէ՞ որ հիմա՝ այս մեծության ցավերի մեջ այլևս անձնական ցանկությունների, ցավերի ու «ուզում եմ»-ների մասին խոսելն արդեն մեծ ու հանդուգն մի թիթիզություն է:
Եվ, այնուամենայնիվ, թույլ տվեք կյանքում առաջին անգամ այդքան կամակոր գտնվել:
Որովհետև իմ «ուզում եմ»-ները բլոկադայից հետո չեն պակասել, այլ ավելացել են:
Այո, այո:
Ուզում եմ, որ մարդիկ այլևս երբեք «դիմադրելը» անօրենության դեմ լռելու հետ չշփոթեն:
Ուզում եմ, որ էլ երբեք իմ կյանքն ու այդ կյանքի ամեն մի թանկարժեք օրը այլոց համար փոխանակման մեդալյոն չդառնան:
Ուզում եմ, որ ազատության մասին խոսելն այլևս երբեք չվերածվի երեք նարնջի ու սիսեռից պատրաստվող սուրճի մասին հերոսականացված խոսակցության:
Ուզում եմ, որ Հովիկն ու Էդգարը ստիպված չլինեին մեզ թիկունք կանգնել, ուզում եմ հերոսի քույր կոչումը չկրել, որովհետև այն ինձ այդպես էլ չսազեց:
Ուզում եմ սթրեսի ենթարկվել հում մնացած հավի ու իմ՝ դեռահասի չափսերին համապատասխան չգտնվող հագուստի համար և չնեղանալ մարդկանցից, որոնք հենց միայն այդ դարդն էլ ունեն:
Ուզում եմ, որ Յուկան ու Հարութիկը շարունակեին Տումիի սարերում խոզուկների հետևից վազել, ընկնեին ու վեր կենային, սխալվեին ու սովորեին, ոչ թե ստիպեին մեզ մխիթարվել մտքով, թե ամենաբախտավորն ու մաքուրն են, որովհետև առանց Արցախ կյանքը չտեսան:
Ուզում եմ, որ ընդունելի չլինելու վախն այնքան փոքրանա ու վերանա, որ ոչ ոքի կյանքը չարժենա այլևս:
Ուզում եմ պատանդը չլինել այլևս ոչ ոքի տգիտությանն ու որևէ մեկի հայրենասիրական էգոիզմի՝ վանդակում հայտնված օբյեկտը չլինել:
Ուզում եմ, որ մարդիկ խոսեն խնդիրների, ոչ թե իրար դեմ:
Ուզում եմ, որ Հայաստանը տուն լինի, ոչ թե ապաստան:
Ուզում եմ, որ շնորհակալություն ասելն ամոթ չլինի, իսկ մեկնված ձեռքը՝ ոչ ոքի ճիտին պարտքը չլինի:
Ուզում եմ այլակարծությունն իմ երկրում այլևս այդքան մեծ համարձակություն չդիտվի, ու ինձ դրա համար էլ երբեք ծափ չտան:
Ուզում եմ, որ իմ կյանքի մնացած հատվածում ես ընտրեմ, ես որոշեմ՝ որտեղ ապրել, ինչ ուտել, ում հետ ծիծաղել կամ լալ, ինչ գրել, և ուզում եմ ընտրելու իրավունքս այդքան մեծ ճոխություն չլինի:
Ուզում եմ, որ էլ երբեք հայ զինվորը հացի հերթից հետո ոտքով աշխատանքի չգնա, երբեք օտարից չգերադասվի ու այդքան ճարահատյալ փայլուն, այդքան հուսահատ ու լուռ, այդքան սիրտ խոցող ու չիմացված չլինի նրա վերջին կռիվը:
Ուզում եմ այլևս երբեք ոչ մի սյունակ չգրել որպես պարտք՝ մեր կյանքի դիմաց իրենցը զոհածների առաջ խղճուկության զգացումով:
Շա՞տ բան եմ ուզում:
Ուզում եմ, որ այս պարզ մարդկային բաներն այլևս այդքան շատ չթվան: Ուզում եմ հաջորդ հարյուր տարում ավելի կամակոր, ավելի մարդկային բաներ ուզենք:
Այո, ուզում եմ: Հանդգնում եմ ուզել:
Որովհետև՝ տխուր, շատ տխուր էր լրագրող լինել շրջափակման մեջ:
Անարդար, շատ անարդար էր ամեն րոպեն, երբ կին ես շրջափակման մեջ:
Խոցող, ծանր, վեհ ու անդառնալի էր զինվորականի կին լինել շրջափակման մեջ:
Անբացատրելի, անպատմելի էր լինել ու մնալ մարդ շրջափակման մեջ՝ այն էլ արդարության անտանելի բարձր, քայքայիչ զգացումով:
Եվ, իհարկե, այդ անչափ տխուր, անարդար, անբացատրելի ու անպատմելի ծանր, քայքայիչ տարին ամենակարևորն էր մեր կյանքում: Հասկանալու, որ տխրությունն էլ ապրելու ձև ունի, անբացատրելին էլ բացատրություն ունի, և որ անչափ հեշտ է քայքայվել, եթե չգիտես ուր ես գնում:
Եվ ամենակարևորը՝ հասկանալու համար, որ այս կյանքը, լավ թե վատ, արդար է:
***
Մեր մեծ պապ Պետրոսին ոչ ոք չի տեսել: Երբ ծնվել է հայրիկս՝ իր պապ Պետրոսը վաղուց չկար, իսկ իմ պապիկ Համոն, որին արդեն ես չեմ տեսել, Պետրոսի անհետանալու ժամանակ շատ փոքր է եղել: Ասում են՝ կուլակաթափ են արել, ոմանք էլ թե՝ Էրգիր է ուզել հետ գնալ, բռնել են:
Ես չգիտեմ՝ իրականում ինչու գնդակահարեցին և անգերեզման թողեցին Պետրոս պապիս, բայց գիտեմ, որ բոլորի պես ինքն էլ էր Էրգիրն անչափ կարոտում: Հիմա կասեք՝ իմացել, զգացել եմ դա, երբ դուրս եմ եկել Արցախից ու կորցրել այն: Ոչ: Որովհետև կյանքիս այդ գեղեցիկ ակնթարթը, որը կոչվեց Ղարաբաղ, որը երազի պես եկավ՝ անցավ և որը դեռևս միակն է իմ կյանքում, որ կարողանում է արցունքներս բաց թողնելու ազատության մեջ պահել ինձ, մեկ է՝ հավանաբար 1-2 համեստ տոկոսն է այն ծանր բեռի, որը կրում են մանկության արահետներից ոտնակոխ արված, արմատախիլ պոկված ճակատագրերի տեր մարդիկ:
Այնպես որ ես չեմ կարող երևակայել, թե ինչ ես դու զգացել, Պետրոս պապիկ: Ես անգամ իմ հադրութեցի ամուսնու հետ դեռ չեմ գտել այդ մասին խոսելու ձևը և հաճախ թաղում եմ այդ ամենը լռության, հիմար կատակների, թեման փոխելու այլ հնարքների մեջ:
Ես գիտեմ, որ ուր էլ դու գնացած լինես այդ օրը, երբ անշնչացած մարմինդ մի տեղ են նետել ու խլել Համո պապիկիցս, Խաչո հոպարից, Վերգուշ հորքուրից ու Ոսկո տատից, քո կիսատ կյանքի ու հոգու արահետը դեպի մեր գյուղ՝ Սասունի Գելիեգուզան է հասել՝ քեզ համար աշխարհի կենտրոնը:
Ես ոչ քեզ եմ տեսել, ոչ Համո պապիս: Ես ձեզ փնտրել եմ այդ լեռներում, Գելիեգուզանի անտառներում, Մշո Առաքելոցի՝ անշուք ավերակներում, Գելիի Թուխմանուկի ներքևի բաղերում, ու Էրգրի ճանապարհներին ծագած ու թելի կծիկի պես ամեն անգամ ավելի ու ավելի խճճվող հարցերի բազմության մեջ: Ես փնտրել եմ ձեզ ու գտել ինձ, ես հարցրել եմ ձեզ, պատասխանել ինքս՝ ուրիշներին:
Երբ Արցախում էի ու երկրորդ ցեղասպանության նախաշեմն էի նշմարում, վստահ եղիր, Պետրո՛ս պապ, արել եմ այն ամենն, ինչ պարտավոր էր անել Գելիի խելագար ձորերից իջած մեկը: Ասել է թե՝ չեմ խաբել, անգամ եթե շատ է ցավել, չեմ փոխվել, անգամ եթե հակառակը փակուղին էր, ու ամենակարևորը՝ հավատցել եմ, անգամ, երբ թունելի ծայրը իսկապես չէր երևում:
Վստահ եղիր, Պետրո՛ս պապ, եթե անգամ տառապել եմ՝ միմիայն անարդարությունից, ինչպես վայել է սասունցիներիս, որոնց ամբողջ կյանքը և բոլոր արարքները պտտվում են միայն մեկ բանի շուրջ՝ անարդարության դեմ անողոք, անզիջում, անվերջ պայքարի:
Բայց, ներիր, Պետրոս, պապ, ես հետ չեմ գնալու:
Երևի միայն այստեղ է, որ ես քո կողքին չեմ կարող լինել: Չեմ կարող կիսել քո միամտությունն ու այդքան մեծ նվիրումը մի բանի, որը իմ երեխաներին չի կարող տալ իմ ու քո համար այս պատմության սկիզբը դրած ամենակարևոր բանը՝ ազատությունը:
Ների՛ր, Պետրոս պապ, ես դեպի Արցախ հետ չեմ քայլելու, ինչպես դու քայլեցիր դեպի Սասուն:
Գիտեմ, որ կհասկանաս ինձ: Որովհետև մենք խաբել չսովորեցինք՝ ոչ մեզ, ոչ այլոց:
Գիտեմ, որ գիտես, որ Սասունն ու Արցախը հասել են ինձ առանց «Հասնինք Սասուն, մտնինք Վան»-ի, հասել են ինձ բառի ամենաբուն իմաստով, որպես ամենաթանկ բան, որ կարող է բաժին հասնել մարդուն կյանքում:
Գիտեմ, որ գիտես, որ Սասունն ու Արցախը միշտ ընտրելու են ազնվությունը, ոչ թե ծափերը, ճառագելու են իմաստությունը, ոչ թե նոր ճակատագրեր խանձելու անհոգ տգիտությունը:
Գիտեմ, որ քո պաշտած Սասունում ու իմ երազած Արցախում ամենամեծ արժեքը մարդն էր:
Գիտեմ, որ գիտես:
Գիտեմ, որ կներես, Պետրոս ճոբո:
Հոգիդ թող հանգիստ սավառնի Գելիի անտառներում, որովհետև, ինչպես Դինքն էր ասում. «Ջուրը գտել է իր ճեղքը»:
Սոֆյա Հակոբյան