Սովորական սեր
Ոտքերիս տակ հատակը ցնցվում էր։ Վերջին անգամ նման ցնցում զգացել էի նախորդ երեկոյան․ հայրս իմացել էր, որ երեխա եմ ունենալու։ Նշանածս էր պատահմամբ ասել, երբ համոզում էր, որ շուտ ամուսնանանք, իսկ հայրս համառորեն պնդում էր, թե դեռ վաղ է, թե իր աղջիկը դեռ երեխա է, որ տասնինը տարեկանում ընտանիքի հոգսն ու պատասխանատվությունն ուսերին վերցնելու համար բավարար ուժն ու փորձառությունը պակասում են։ Իմ սենյակից լսեցի դռան շրխկոցն ու վազելով դուրս եկա։ Թվաց՝ իմ աշխարհը փուլ եկավ այդ շրխկոցով, և կյանքս բաժանվեց երկու մասի՝ շրխկոցից առաջ և հետո։ Արտոն հանգստացնում էր ինձ, ասում էր, որ ամեն ինչ լավ կլինի, որ մտածեմ երեխայի մասին, որ ի վերջո հայրս տալու է իր համաձայնությունը, բայց հորս վերջին խոսքը դուռը շրխկացնելուց առաջ ականջներումս հնչում էր որպես պիտակ, մահազդ, իր ամբողջ կյանքի, նվիրումի փլուզում․ «Փչացա՜ծ»։ Մի՞թե այդքան սերն ու գորովանքը, որ տվել էր ինձ, արժանի էր իմ կողմից նման փոխհատուցման։ Բայց մի՞թե իմ անձնական ու այդչափ սիրուն սերը ոտնահարում էր իմ ու նրա ջերմագին զգացմունքները։
-Ես կխոսեմ նրա հետ, -ասել էր Արտոն ու հեռացել։
Նախորդ օրվա հետ կապված հիշողություններս աղոտ են։ Հիշում եմ, որ փոքր քույրս՝ Նարեն, արևային ժպիտով, միամիտ աչուկներով, իմ կարած դեղին ծաղիկներով շրջազգեստը հագած, անկեղծ անհանգստությամբ ինձ համար ջուր էր բերում։ Ես սպասում էի․․․ Սպասում էի Արտոյին, հորս․․․ Սպասում էի, որ միասին ժպտալով ներս կմտնեն, կհանձնարարեն սեղան գցել, մի-մի բաժակ խմել ապագա թոռնիկի կենացը, մեր նոր ստեղծվող ընտանիքի կենացը, աշխարհի բոլոր ծնողների՝ մեր ծնողների գլխավորությամբ, աշխարհի բոլոր երեխաների՝ Նարեի գլխավորությամբ, խաղաղության, հանդերձյալ աշխարհի․․․ Հազար ու մի կենացներ սկսեցի սիրել, որոնք արհամարհել ու համարել էի ժամանակի կորուստ։ Սակայն ո՛չ հայրս տուն եկավ, ո՛չ Արտոյից նորություն ունեցա։
Երբ արթնացա, համարյա կեսօր էր։ Նարեն ինքնուրույն պատրաստվել ու դպրոց էր գնացել, հայրս այդպես էլ չէր վերադարձել․․․ Ինձ թվաց՝ անհանգստությունից եմ ցնցվում, շտապեցի լվացվելու, ձեռքս մեկնեցի ծորակին, սակայն ծորակը հեռացավ ձեռքերիս մոտից։ Փորձեցի կրկնել՝ նույնը․․․ Հայացքս մեր պատուհանից դուրս որսաց սարսափելի տեսարանը․ փլվում էր Արտոյենց շենքը։ Ինձ դուրս գցեցի․․․
-Պա՜պ․․․
-Նարե՜․․․
-Արտո՜․․․
Քայլում էի փլված շենքերի ու խանութների վրայով՝ Արտոյենց շենքը դարձել էր մեր տան չափ փոքր, իսկ մեր տունն արդեն ոչ պատ ուներ, ոչ տանիք, Համբոյի խանութի «Բաց է» ցուցանակը փլատակների վրա էր, Ռուբոյի փոքր կոշկակարանոցը սեղմվել, դարձել էր մի բուռ, դպրոցը․․․ դասարանս․․․ այլևս ոչ ոք չի ուշանա այդ դպրոցում։ Ես միշտ սիրել եմ քայլել տանիքներում, բայց այդ պահին տանիքներն իջել էին ոտքերիս տակ․․․ ու ես սկսեցի ատել այդ բոլոր տանիքները, որ տնքում էին մարդկանց ծանրությունից։ Մարդիկ լացում էին, պոկում մազերը, մի կողմ շպրտում քարերը՝ ծանոթ-անծանոթների օգնություն կանչող ձեռքերը բռնելու, ձայնի աղբյուրը գտնելու, ճզմված իրականությունը մարսելու համար․․․ Ոտքերս արյունոտվել էին։ Սկզբում մտածեցի՝ ուրիշների արյունն է։ Ուղեղս ի վիճակի չէր ընկալել մարմնիս ցավերը։ Այդ պահից հետո հիշողությանս մեջ դրոշմվել են միայն անտարբեր հայացքներ, խելագարված հայացքներ, մեռնող հայացքներ․․․ Հաջորդ պատկերը, որը հիշում եմ՝ մայրամուտ էր։ Արևն այնքան սիրուն էր հեռանում, ասես ձմեռ չլիներ։ Ինձնից մի քանի քայլ հեռվում գտնվող ծառը կարծես չէր ընդունում ձմեռվա գալն ու օրորում էր դեռ չմեռած տերևները։ Մահվան հոտը խառնվել էր ավարտվող աշնան, վառվող աթարի, ծխացող տերևների հոտին։ Ես պառկած էի կիսաքանդ փողոցի անկյունում։
-Էս մեր Անուշը չի՞։ Հա էլի՜․․․
Արտոյենց դիմացի հարևանուհին էր։
-Արտոն, -դժվարությամբ արտաբերեցի։
-Չկա՜, -հեծկլտաց նա։
-Նարե՜ն։
-Ա՜խ, բալես։ Մի ասա, ոչ մի բան մի ասա։
-Պա՜պ․․․
-Քոռանամ ես։ Քեզ ինչ ա պատահել։ Հիմա բժիշկների նոր խումբ կգա։ Էս կողմ կբերեմ։
-Պետք չի, լավ եմ։
Վեր կացա, ձեռքս ազատեցի նրա ափերից ու հեռացա։
Ոտքերիս արյունն իմն էր։ Կորցրել էի երեխայիս։ Ապրող մարդիկ ու վազող երեխաներ էին հեռանում, ես ինչո՞ւ մնացի։ Եթե անգամ իմ չծնված փոքրիկը որոշեց չգալ այս աշխարհ, ես ինչո՞ւ մնացի․․․
Վազում էի, փախչում էի․․․ Ումի՞ց․․․ Ո՞վ պետք է գար իմ հետևից։ Տարօրինակ կերպով հայտնվեցի ինչ-որ հիվանդանոցում՝ թևերս կապված։ Պետությունը որոշել էր հոգալ իմ մասին։ Պետությունն այդ ժամանակ շատ հոգատար էր իր քաղաքացիների հանդեպ։ Բուժքույրերը հերթով շրջայցեր էին կատարում մարդկանց բնակարաններ, ճշտում որպիսությունը, պատվաստումներ իրականացնում։ Քաղաքացիներին չէր կարելի հիվանդանալ․ պետությանը հիվանդ քաղաքացիներ պետք չէին։
Ինձ պարբերաբար ջուր էին տալիս, իսկ ես շպրտում էի ջրի բաժակը, որովհետև այն արևային աչուկներով քրոջս ձեռքից էի սպասում։ Հարձակվում էի հիվանդասենյակ մտնող տղամարդ բժիշկների վրա, ճանկռոտում նրանց օտար ու սառը ձեռքերը, ուրիշի ցավին անտարբեր դեմքերը․ նրանց մեջ ո՛չ Արտոն կար, ո՛չ հայրս։ Որքա՜ն էի ուզում իմանալ՝ կայացե՞լ էր նրանց հանդիպումը, հայրս ներե՞լ էր իմ սովորական սերը։
Որոշ ժամանակ անց կարողացա կառավարել հույզերս։ Որքան էլ դժվար էր ընդունելը՝ ես մենակ չէի նման կարգավիճակում։ Ինձ պես շատերն էին մնացել առանց սիրելիների։ Մի քանի անգամ ինձ թույլ չտվեցին մեռնել։ Ուրեմն՝ պետք էր ապրել, պետք էր դադարել ցնորվել։ Որքան էլ չհասկանայի ապրողներին, իսկ նրանք՝ ինձ, որքան էլ չհասկացված լինելս խցկված լիներ մտքիս, բառերիս ու շարժումներիս մեջ, վերածված լիներ բարկության, ատելության, անհավատության, վհատության, թուլության ու խեղճության, պետք էր մի տեղից գտնել կյանքի սյունն ու թիկունքով հենվել (կամ էլ շալակած տանել)։
Ես ընտրեցի մեկուսացման տարբերակը։ Այլևս ուրիշ և ոչ մեկի օրվա մեջ չկայի։ Իսկ դա չընդունելը հիմարություն կլիներ։ Բնազդներս ու վախերս ինձ տարան անտառ։ Ներսիս երեխան ինձ համոզում էր, որ անտառում երկրաշարժեր չեն լինում։ Կիսավեր տնակ գտա ու որոշեցի ապրել այնտեղ։ Օրերի ու տարիների հաշիվը կորցրել էի։ Քանի դեռ եղանակային պայմանները թույլ էին տալիս՝ սնվում էի խոտերով, չորացնում էի ձմռան համար։ Սովորել էի ճագար որսալ։ Մի շուն, որին հետո կոչեցի Սիզմոս (հունարենից թարգմանաբար նշանակում է երկրաշարժ), մի քանի օր շարունակ պտտվում էր տնակիս կողքերը։ Նա էլ ինձ պես մենակ էր՝ ո՛չ տեր ուներ, ո՛չ էլ ինքն էր մեկին տիրություն անում։ Ընկերացանք։ Ընկերանալով՝ երկուսս էլ բավարարեցինք շնչող մեկին «տիրություն անելու» պահանջմունքը։ Երբեմն քայլում էինք դեպի մոտակա գյուղերը, բարի մարդիկ ինձ իրենց հնամաշ հագուստն էին տալիս, իսկ հազվադեպ՝ տաք հաց, երեխաները խաղում էին Սիզմոսի հետ, մեկ-մեկ բարկացնում, բայց Սիզմոսը խելացի շուն էր, գիտեր, թե երբ է գնալու ժամանակը։ Հաճախ պառկում էինք անտառում ու նայում վերև․ անսահմանությունը գրավում էր, կանչում, ստիպում գիտակցել ապրելս ու բորբոքում թաքուն երազանք, որ գուցե մի օր վերադառնամ այնտեղ, որտեղից եկել եմ, մի օր հագնեմ իմ հագուստը՝ չքորքոտված, չկարկատված, սանրեմ մազերս իսկական սանրով, գրկեմ սիրելի մարդկանց, խաղաղվեմ․․․
Մի օր էլ, երբ հերթական անգամ մազերս մատներով սանրում էի, մի բուռ մնաց մատներիս արանքում․ ոչ մի սև արմատով մազ չկար։ Սիզմոսն էլ արդեն ծերացել էր․ դժվարությամբ էր տեղաշարժվում, էլ չէր պրպտում անտառը՝ ոսկորի հույսով, չէր ոգևորվում իմ որսով։ Ենթադրեցի, որ տասը տարի անցած կլինի իմ մեկուսացումից։ Սիզմոսին կորցնելու մտավախությունը օր օրի մոտենում էր իր հիմնավորմանը։ Այդ աշնան վերջն էր կամ․․․ գուցե ձմռան սկիզբը․ Սիզմոսը լքեց ինձ։
Որոշեցի վերադառնալ մարդկանց միջավայր։ Գիտեի, որ շփումը չափազանց դժվար է լինելու, ինքս ինձ մարդկանց աշխարհում գտնելը անհնար էր թվում։ Այնուամենայնիվ, որոշեցի վերադառնալ Սպիտակ՝ արդեն անկախ Հայաստանի Հանրապետության քաղաք։ Երկու գիշեր էր անցել Սիզմոսի կորստից ու անտառին հրաժեշտ տալու օրվանից հետո։ Մարդկանցից իմացա, որ 2000 թվականի դեկտեմբերի ինն է։ Սիզմոսն էլ ինձ լքել էր դեկտեմբերի յոթին։
Արտոյենց շենքի փոխարեն մեծ խանութ էր՝ սուպերմարկետ, Համբոյի խանութի ու Ռուբոյի կոշկակարանոցի տարածքում երկաթե ճոճանակներ էին դրված, որոնց վրա իրար հերթ չտալով խաղում էին ծիծաղկոտ տղաներ ու աղջիկներ։ Աթարի հոտը փոխարինվել էր գազի ու բենզինի հոտով։ Մի օրիորդ մազերը շոյելով դուրս եկավ մեր տան տեղում գտնվող վարսավիրանոցից․ Նարեն հիմա կլիներ ճիշտ նրա տարիքին։ Մարդիկ շարունակել են ապրել, կառուցել, երեխաներ ունենալ։ Իսկ ես ու գուցե ինձ պես էլի շատերը մնացել ենք երերացող հատակի ճեղքերում՝ ցնցվող մարմիններով ու հոգիներով։ Ապրողների արագընթաց, անկանգառ կյանքը կերել էր հուշերս, անմնացորդ խժռել ինձ հիշողություններիս հետ կապող բոլոր պատկերները, քանդել ամեն կապ, որը կարող էր վերադարձնել ինձ դեպի մանկություն, պատանեկություն, հորս գիրկ, իմ մահճակալ՝ Նարեին գրկած հեքիաթ պատմելիս, մեր փողոց՝ Արտոյի դիմաց կանգնած, տերևի պես նրա շնչից դողալով, շուրթս շրթին։ Աշխարհում ամեն օր մարդիկ են մեռնում՝ երկրաշարժերից, ավտովթարներից, պատերազմներից, փոթորիկներից, ջրհեղեղներից, ուրիշների կամ սեփական կյանքը խլելով, բայց մարդկությունը դեռ չի վերացել։ Մնացող մարդիկ դեռ հավատում են, որ աշխարհը իրենց է պատկանում․․․
Գտա քաղաքապետարանը։ Չէի սխալվում․ ինձ մահացած էին համարում։ Խոստացան վագոն-տնակ տրամադրել, մինչ կլուծեին բնակարանի հարցը։ Ծանոթ անուններ թվարկեցի, որոնցից միայն Արտոյենց հարևանուհու տվյալները կարողացան փոխանցել։ Մյուսները կամ զոհված էին, կամ անհետ կորած, կամ հեռացել էին Սպիտակից։
-Անո՜ւշ, Անուշի՜կ, զգույշ, մեքենա կգա, փողոց է․․․
Մինչ փորձում էի ճանաչել ծանոթ դեմքը, ձայնը, անունս (վաղուց Անուշ անունը չէի լսել․ ես «էն շան հետ եկող աղջիկն» էի), փոքրիկ Անուշը վազում էր գնդակի հետևից։ Գնդակը հասավ ոտքերիս առաջ։ Փոքրիկն ինձ տեսնելով՝ շփոթվեց․ երևի վայրի ու միջավայրին անհամապատասխան տեսք ունեի։ Գնդակը տվեցի նրան, շրջվեցի, որ հեռանամ։ Ձայնը կրկին կանչեց։
-Անո՞ւշ։
Տիկին Գայանեն էր՝ Արտոյենց հարևանուհին։
-Ողջ ես, Անուշ։ Քեզ այնքան ենք փնտրել։
-Տիկին Գայանե․․․ վերադարձել եմ։ Ձեր թոռնի՞կն է։
-Երևի երբեք չտեսնեմ թոռներիս, վախենամ՝ չհասնեմ այդ տարիքին։
-Ինչո՞ւ։ Այդպես մի ասեք։
-Չգիտես գուցե․․․ Երեք աղջիկներս էլ զոհվեցին։
Ճնշող լռությունը պարսպի նման տնկվեց մեր միջև։
-Երազ տեսա, -միառժամանակ անորոշ նայելուց հետո շարունակեց, -մի աղջիկ՝ խոշոր աչուկներով, գանգուր մազերով, թմբլիկ թաթիկներով, ինձ էր կանչում, ասում էր՝ մա՜մ, արի․․․ Հետո իմացա, որ երեխայի եմ սպասում։ Ամուսինս պնդեց, որ երեխան անպայման պետք է ծնվի։ Նանես հիմա մանկապարտեզում է, իսկ Անուշը․․․, - կմկմաց տիկին Գայանեն, -Անուշն Արտոյի աղջիկն է։ Խնդրել են խնամեմ, մինչ հիվանդանոցից դուրս գրեն նորածին երկրորդ երեխային։
-Արտոն․․․
-Փրկվել է, աղջիկս։ Էն սև օրվանից հինգ օր անց են գտել։ Գինետան փլատակներից։ Հորդ հետ միասին են եղել, սակայն հայրիկիդ կյանքը չի հաջողվել փրկել։ Արտոն երկար ժամանակ անկողնում պառկած էր, հետո փնտրում էր քեզ, հետո՝ սպասում։ Իսկ հետո․․․
-Համակերպվեց․․․
-Չէ, Անուշ, այդպես էլ չհամակերպվեց։ Սոսեն բժշկուհի է, նա է փրկել Արտոյի կյանքը, երբ մեծ քանակությամբ դեղեր էր խմել՝ կյանքին վերջ տալու համար։ Սոսեն էլ դժվար ճանապարհ է անցնում․ Արտոն մինչ օրս ամեն օր քո մասին է խոսում։
-Ես գնամ, -արցունքներս այլևս անզոր էի զսպել։ -Արտոյին իմ մասին ոչինչ չասես, խոստացիր։
Հեռացա՝ ծանրացած հոգով ու թափթփված մտքերով։ Ե՛վ ուրախ էի, որ Արտոն հորս հետ գինետանն էր եղել, որ ողջ է ու ընտանիք ունի, և՛ տխուր էի, որ երջանիկ չի, որ իմ կորցրած օրերի հետ ծրարվել է նաև նրա կյանքը։
***
Երկու տարի անց իմ վագոն-տնակի բակում աղմուկ էր։ Երեկո էր։ Նոր էի վերադարձել աշխատանքից․ հացթուխ էի։ Դուռը բացեցի։ Արտոն էր։
-Գնա, -շփոթվեցի։
-Սոսեն գնաց․․․ Կգա՞ս ինձ հետ։
Փակեցի դուռը։ Կոկորդս խեղդվում էր ցավից, անզորությունից, սիրուս գոյության կասկածից, իմ գոյության կասկածից։ Փաստն այն էր, որ ես ողջ էի, Արտոն իմ բակում էր՝ իր երեխաների հետ։ Վարագույրս հետ քաշեցի։ Արտոն նստել էր աստիճանին ու արտասվում էր։ Սառնասրտությունս, որը ձեռք էի բերել այս տարիների ընթացքում, թույլ չէր տալիս բացել դուռն ու գրկել նրան, ի՛մ Արտոյին։
Մութն ընկավ։ Երեխաները հոգնեցին վազվզելուց, նստեցին հոր կողքերը։ Արտոն թևերի տակ առավ նրանց, գրպանից ամենքին մի կոնֆետ տվեց։ Քիչ անց վեր կացավ, իր ու երեխաների հագուստը թափ տվեց, գրկեց փոքրին, իսկ Անուշը բռնեց նրա ձեռքը։
-Պա՜պ, իսկ ինչո՞ւ չեկավ։
-Չգիտեմ․․․
-Վախեցա՞վ։ Մայրիկի պե՞ս։
-Չգիտեմ․․․
Պատուհանից հետևում էի նրանց հեռացող ստվերներին։ Ինչո՞ւ չեմ գնում, էլի՞ ուժն ու փորձառությունը պակասում են, էլի՞ ինձ արգելում են, էլի՞ մեր միջև ցնցում ու մահ է կանգնած։ Արտոն վերջին հայացքը գցեց պատուհանիս․ զգացմունքներս տեղի տվեցին, սովորական սերս արթնացրեց կոտրված ատամների, անխնամ մազերի ու հնամաշ հագուստի տակ ծվարած մոռացված էությանս։
-Գալիս եմ․․․ - շշնջացի ինքս ինձ, հետո՝ Արտոյին, հետո՝ աշխարհին․․․
Սիրանուշ Զախարյան