Վահրամ Փափազյան. Մեծ բեմերի շրջիկ արքան
Դառն, անձուկ ժամանակներում անհավատալիորեն կամային և ազատ անհատականություն էր Վահրամ Փափազյանը։ Դրանում վերստին համոզվեցի, երբ առիթ շնորհվեց լսելու մեծ ողբերգակի՝ «Լենինականյան կյանք» ռադիոհաղորդումների խմբագիր Մելիքսեթ Մելքոնյանին տված հարցազրույցը։ 1968թ․ բրեժնևյան լճացման ժամանակաշրջանում Փափազյանը բառացիորեն ասում է․ «․․․կցանկանայի նույնպես, որ մեր կառավարությունը, պետությունը մի բան հասկանար, և երևի կհասկանա, որ այսպես մի տեղ, մի քաղաքի մեջ խցկել երիտասարդությանը, և աշխատել, որ նրանք միայն նույն քաղաքը տեսնելով, նույն մարդիկը տեսնելով, նույն սովորությունները տեսնելով մեծանան և դերասան դառնան, թեկուզ տաղանդավոր լինեն, այդ անհնարին է։ Ես խորհուրդ կտայի, կցանկանայի, որ ավելի ևս հնարք լիներ նրանց, մանավանդ ամառվա ամիսներին, այցելել արտասահման»։ 17 րոպեների ընթացքում ոչ մի անգամ չհիշատակելով խորհրդային երկիրը կամ առաջնորդներին՝ Փափազյանը կենտրոնանում է առանձին վերցրած հայ ժողովրդի խնդիրների վրա, խոսում է հայ ժողովրդի երկու հատվածները միացնելու, հինգ միլիոնանոց միահամուռ մի մեծ ազգ դառնալու մասին։ Պնդելով, որ թատերական խաղացանկը պետք է շոշափի հայ ժողովրդի շահերը, հույսերը և հույզերը, նա հիշում է տասնամյակներ շարունակ արգելված Լևոն Շանթի անունը․ «մանավանդ մեր մեծ, խոշոր ունեցածներից չենք օգտվում։ Օրինակ, իմ կարծիքով, այս րոպեիս կփրկեր դրությունը Շանթը։ Եթե հնարավոր լիներ Շանթը մեջտեղ հանել, և թույլ տալ մեր հանդիսատեսին տեսնել Շանթը, մեր դերասանների խաղը, դա կլիներ այնպիսի մի դպրոց, որ նրանց անպայման կվերադարձներ դեպի նախկին ոգևորությունը․․․»։ Ինչևէ, այդ տարիներին նման հրապարակային խոսքն ինքնին մեծ խիզախում էր, ազգային մտածողության բացառիկ արտահայտություն․․․
Անկաշկանդությունն ու լայնախոհությունը Փափազյանի կյանքի հավատարիմ ուղեկիցներն են եղել: Ծնվել է Կ․ Պոլսում՝ 1888 թվականին, սովորել է տեղի վարժարաններում, ապա երկու տարի ուսանել է Վենետիկի Մուրադ-Ռափայելյան վարժարանում, որտեղ նրա մտերիմ դասընկերն էր Դանիել Վարուժանը։ Այնուհետև ընդունվել է Միլանի Գեղարվեստի ակադեմիան, շփվել ու խաղացել իտալացի նշանավոր դերասանների (Գրասսո, Ձակոնի, Դուզե, Նովելլի և այլք) ու նրանց թատերախմբերի հետ։ Այսպես, ազգայինն ու համամարդկայինը նրա մեջ համերաշխորեն գոյակցել են ամբողջ կյանքում։
Շրջել է երկրից երկիր՝ ներկայացնելով ընդգրկուն խաղացանկ, հիացնելով հայրենի և օտար հանդիսատեսին։ Հաջողությամբ նկարահանվել է Խանժոնկովի համր ֆիլմերում։ Փառահեղ արտաքին է ունեցել։ «Նա իր արտաքինով գեղարվեստական հաճույք էր պատճառում ինձ»,- խոստովանել է Դերենիկ Դեմիրճյանը։ Արվեստաբան Ռուբեն Զարյանը գրել է․ «․․․Փափազյանը գեղեցիկ էր։ Իսկապես դա առասպելական գեղեցկություն էր։ Ես այլևս այդպիսի բան չտեսա, թեև աշխարհի շատ երկրներում եղա»։ Զարյանը, սակայն, խոստովանում է․ «Փափազյանին որ տեսնում էի կյանքում, մնում էի ապշած ոչ թե գեղեցկությունից, ոչ թե այն մտքից, որ գիտեի իր բեմական հանճարը, այլ նրա պահվածքի ազատությունից՝ քայլելիս, նստելիս, լռելիս թե խոսելիս, կյանքի բոլոր պարագաներում, ասես աշխարհի տերը լիներ։ Այդքան գեղեցիկ և այդքան նշանակալի միաժամանակ։ Այս երկուսը միասին»։
Փափազյանական Օթելլոյի առաջնախաղը կայացել է 1908-ին՝ Պոլսում, հանդիսատեսը ջարդել է դահլիճի դուռն ու ապակիները՝ ներս մտնելու համար։ Փառահեղ է ընդունվել դերակատարումը՝ ներկայացումից հետո դերասանից պահանջել են ասմունքել Վարուժանի «Ջարդը»․․․ Չափազանց երկար է խաղացել նա Օթելլոյի դերը՝ ավելի քան կես դար, թատերական առաջնակարգ երկրներում՝ հայերեն, ռուսերեն, ֆրանսերեն, իտալերեն և թուրքերեն, տալով 3000-ից ավելի ներկայացում, և այդ ընթացքում կերպարը զարգացել, ձևափոխվել է։ Փափազյանի կերպարանավորած Օթելլոյի համար հանգուցակետային է սերը Դեզդեմոնայի հանդեպ, միայն թե՝ ըստ այդ «ընթերցման»՝ վենետիկյան անհարազատ միջավայրի ազդեցությամբ Օթելլոն կորցնում է ներքին հավասարակշռությունը, քաոսը կլանում է նրան։
Եթե Պետրոս Ադամյանի գլուխգործոցը եղավ շեքսպիրյան Համլետը, ապա Փափազյանինը՝ Օթելլոն, որով նա հասավ միջազգային փառքի՝ փայլելով մինչև իսկ փարիզյան «Օդեոն» թատրոնում։ Ժամանակակիցների վկայությամբ՝ Եղիշե Չարենցը չէր ընդունում Օթելլոյի այլ դերակատարների ու ասում էր․ «Դրանք ի՜նչ օթելլոներ են։ Ես Փափազյանի մի շարժումը չեմ փոխի նրանց ամբողջ խաղի հետ»։ 1936 թ․ Երևանում փափազյանական Օթելլոն դիտած Շավիղ Գրիգորյանը վերհիշում է․ «Բեմում հայտնվեց մի աժդահա սևադեմ մարդ՝ սպիտակ, փայլատակող աչքերով և մյուսներից ակնհայտորեն զանազանվող հանդերձանքով»։ 50 տարի անց էլ արձակագիր-բանասերի ստացած տպավորությունները դեռ վառ են եղել․ «Ավելի կատարյալ բեմական կերտվածք, քան փափազյանական Օթելլոն էր, հնարավոր չէ պատկերացնել»։
Սիրանույշն առաջին կանանցից մեկն էր աշխարհում, որ «հանդգնեց» մարմնավորել Համլետի դերը, և Փափազյանը նրա կողքին հանդես եկավ Լաերտի դերում․ ըստ նրա՝ Սիրանույշը «բոլորովին ինքնուրույն կերպով դրսևորում էր և բացատրում դանիացու ներաշխարհը, և անվերապահ կերպով համոզիչ էր»։ 1912 թ․ Փափազյանն ինքը մարմնավորեց Համլետին։ Փափազյանի «Համլետը» բնորոշվել է որպես մտածող ու անրջային։ Ըստ ողբերգակի՝ «Համլետը մարդն է ամբողջությամբ՝ ինքն իր հետ պայքարելիս։ Այստեղից էլ՝ բեմում Համլետի կերպարի մարմնավորման գրեթե անհաղթահարելի դժվարությունը։ Նրան ներկայացնողը պետք է կարողանա ինքն իր հոգին ներկայացնել, ոչ թե իր ներաշխարհի մի մասը»։
Նրա թե՛ Օթելլոն, թե՛ Համլետը մինչև ուղն ու ծուծն ազնվականներ էին։
Ռոմեոն (Շեքսպիրի «Ռոմեո և Ջուլիետ»-ում), ինչպես և Օթելլոն նա ներկայացրել է սեփական բեմադրությամբ։ Խաղում էր տարբեր լեզուներով (վեց եվրոպական լեզվի էր ծանոթ), Պոլսում նույնիսկ մի քանի անգամ «Մակբեթ» է ներկայացրել «մաքուր ոսկեդարյան գրաբարով»։
Երևանի առաջին պետթատրոնի հիմնադրումից հետո Փափազյանն այնտեղ կատարել է մի շարք ուշագրավ բեմադրություններ և հանդես եկել գլխավոր դերերում։ Անվանի դերասան Քինի դերում (Ա․ Դյումա-հոր համանուն դրամայում) նա ինքն իրեն է խաղացել։ Իսկ Դոն Ժուանի (ըստ Մոլիերի համանուն պիեսի) նրա մարմնավորման մասին Համբարձում Խաչանյանն ասել է․ «ավելի բարձր կատակերգական արվեստ, քան դա է, չեմ տեսել»։ 1923 թ․ նույն թատրոնում բեմադրել է «Օթելլոն»՝ իր գլխավոր դերակատարմամբ։
Լինելով շեքսպիրյան մեծ ողբերգակ, Փափազյանը հաճախ պակաս համոզիչ է եղել ազգային կերպարներ կերտելիս։
1912 թ․ նա Դերենիկ Դեմիրճյանի «Վասակ» ողբերգության բեմադրությունում մարմնավորեց Վարդան Մամիկոնյանին։ Դեմիրճյանը գրում էր․ «․․․Շեքսպիրի տրագեդիաներին սովոր Փափազյանը ներողամտորեն, և ոչ չարամտորեն, մի կերպ, «անց էր կացնում» դերը։ Վատ չէր, իհարկե, բայց իմ սրտով չէր»։
Միայն թատրոնով չէր ապրում Փափազյանը․ 1915թ․ նա կամավորագրվեց Քեռու ղեկավարությամբ գործող 4-րդ ջոկատին և մարտերի ժամանակ վիրավորվելով՝ 1916 թ․ տեղափոխվեց Թիֆլիս։ Դեմիրճյանի «Դատաստան» (1916) դրամայում խաղաց Թոմասի դերը։ Հեղինակի արտահայտությամբ՝ «խաղում էր և՛ դերը, և՛ դերի հետ էր խաղում»։ Թե Փափազյանի դերակատարումը, թե ներկայացումն ընդհանուր առմամբ հաջող անցան։
Ահարկու Ստալինի օրոք էլ Փափազյանը դասական ոճով էր խաղում՝ առանց հետևելու սոցռեալիզմին։ Ու խաղում էր երկրի լավագույն բեմերում՝ սկսած Մեծ թատրոնից։ Երբ Վարդան Աճեմյանը և Ռուբեն Սիմոնովը 1941 թ․ ՄԽԱՏ 2-րդի բեմում դիտել են Փափազյանի Օթելլոն, Սիմոնովը արտիստի ամեն մի շարժում ուղեկցել է հիացմունքի շշուկով․ «Տե՛ս, նայի՜ր, սա մի ամբողջ դպրոց է․․․ Բացառիկ երևույթ․․․»։ Այդպես ինքնատիպ էր խաղում և ՄԽԱՏ-ի տիտաններից Վասիլի Կաչալովը․ հանդիսատեսները պատմում են, որ Կաչալովը խորհրդային մարդու համար արդեն խիստ անսովոր առոգանությամբ էր բեմից ելույթ ունենում, ոմանք մինչև իսկ ժպտում էին։ Բայց բեմի մեծերն այն էին, ինչ կային, ներկայացման պահին ամբողջ էությամբ տարրալուծվում էին կերպարի մեջ, ներկայացնում իրենց «ընթերցումը»։ Դասական թատրոնը բնույթով գերիրական էր, նույնիսկ առավել հավաստի, քան այն, ինչ կյանքում է տեղի ունենում։ Փափազյանական Օթելլոյի ամեհի նայվածքը, սրտահեծ մռնչյունը, կողքից կախված դաշույնը, որ իսկական ցեղապետից էր նվեր ստացել, մինչև իսկ արտիստի գործընկերներին էին սարսափեցնում․ այսպես, Վորոնեժում մի կիսառասպելական պատմություն են պատմում, թե ինչպես Օթելլո-Փափազյանի հետ բեմ ելած տեղացի «Դեզդեմոնան» խեղդելու տեսարանում վախից կորցրել է գիտակցությունը։
Բազում սիրային պատմությունների կենտրոնում է եղել Փափազյանը․ երիտասարդ տարիքում սիրահարվել է Նինա անունով մի գեղեցկատես վրացուհու, որը, ինչպես հետո պարզվել է, թոքախտով ծանր հիվանդ էր։ Չնայած աղջկա ու նրա ծնողների հորդորին՝ անվեհեր Վահրամը չի ցանկացել լքել նրան, ուզել է կյանքը կապել նրա հետ։ Աղջիկը որոշել է անհետանալ, իսկ վեց ամիս անց մահացել է՝ մշտնջենական վիշտ պատճառելով Փափազյանին, որ դրանից հետո վաղամեռիկ աղջիկների գերեզմանների հանդիպելիս ամեն անգամ ծանր ապրումներ է ունեցել։ Անհունորեն սիրել է Արուս Ոսկանյանին․ քանդակագործ Նիկոլայ Նիկողոսյանը մի առիթով մեզ պատմեց, թե ինչպիսի խանդի տեսարան է սարքել Փափազյանը, երբ իրեն և չքնաղ դերասանուհուն միասին է տեսել փողոցում։ Ընդհարումից հետո Նիկողոսյանն այդպես էլ չի մոռացել Փափազյանի կոպիտ վարքը և մշտապես մերժել է նրան քանդակելու առաջարկները։
Փափազյանին հատուկ ինքնավստահությունը հավանաբար պայմանավորված է եղել նաև նրա ներքին սուր հոտառությամբ, վերլուծական բացառիկ կարողություններով․ նա ժամանակին լքեց Պոլիսը, իսկ 1932-ին թողեց ԽՍՀՄ-ը ու երկարատև շրջագայության մեկնեց Եվրոպա, ապա վերադառնալով՝ բնակություն հաստատեց Լենինգրադում, քանզի Սունդուկյանի անվան թատրոնի ղեկավարությունը նրան վերապահումով էր վերաբերվում։
Մեծանուն արտիստի լայնախոհությունը և ազատասիրությունն անշուշտ է՛լ ավելի են ամրապնդվել բազմապիսի շրջագայությունների ու անհագ ընթերցանության միջոցով։ Տարբեր երկրներում միշտ սովորել է տեղի վարպետ դերասաններից, խաղացել նրանց կողքին՝ աշխատելով բարձր պահել կատարողական մակարդակը։ Փարիզում Փափազյանի խաղը տեսած Կոստան Զարյանը փաստել է, որ «չէր զիջում, եթե ուզում եք՝ մի քանի գլուխ բարձր էր» օտար դերասաններից։
Լենինգրադում հարուստ բազմալեզու գրադարան է ունեցել, որոշ հազվագյուտ գրքեր պատերազմի ժամանակ դրսում, ձյան մեջ է գտել ու տարել տուն։ Շրջափակման ժամանակ Փափազյանը գիտակցաբար մնաց Լենինգրադում, մերժեց տարհանվել՝ նախընտրելով հանդես գալ զինվորականների առաջ ու գոտեպնդել նրանց։ 1944-ին Հայաստանում կայացած շեքսպիրյան կոնֆերանսին նրան չհրավիրեցին, իսկ 1945-ին, երբ բազում զրկանքներ ու կորուստներ, այդ թվում՝ կնոջ մահը տեսած արտիստը խնդրեց իրեն տրամադրել Սունդուկյանի թատրոնի բեմը՝ հյուրախաղերով հանդես գալու համար, մերժեցին։ Սիրահոժար նրա առջև իր դռները բացեց ֆիլհարմոնիայի փոքր դահլիճը, և Փափազյանը ներկայացրեց իր ծրագիրը՝ շեքսպիրյան տարբեր մենախոսություններ և հայ բանաստեղծների գործեր ներկայացնելով։
1946-ին Երևանում վերստին խաղաց Օթելլո և Համլետ՝ արժանանալով բուռն ընդունելության։ Իսկ երբ Սունդուկյանի թատրոնը ստիպողաբար անցնավ ինքնաֆինանսավորման ու հայտնվեց սնանկացման եզրին, Փափազյանը ընդառաջեց թատրոնի ղեկավարության խնդրանքին, հանդես եկավ թատրոնում ու մի խոշոր գումար վաստակելով՝ նյութապես աջակցեց իր խաղընկերներին։
Արմեն Գուլակյանը Փափազյանին անհատապաշտ դերասան էր համարում, սակայն վերջինս 1951-ին խաղաց Արբենինի դերը Գուլակյանի բեմադրած «Դիմակահանդեսում»՝ արժանանալով հանդիսատեսի դրվատանքին։ Աստիճանաբար հայաստանյան թատերական գործիչների քննադատական վերաբերմունքը Փափազյանի հանդեպ սկսեց փոխվել հիացմունքի։
Կնոջ մահվանից հետո Փափազյանն իրեն օտարացած էր զգում աղջկանից՝ Մարիայից, ուստի հատկապես ցանկանում էր խաղալ շեքսպիրյան Լիր արքայի դերը։ 1953-ին Վարդան Աճեմյանը բեմադրեց «Լիր արքան», որում գլխավոր դերը խաղում էին և՛ Փափազյանը, և՛ Հրաչյա Ներսիսյանը։
Ընդունված կարծիք է, որ Փափազյանի դերասանական կարիերայի գագաթնակետը 1920-30-ական թվականներն էին, այդուհանդերձ 1954-ին Հայաստան վերադառնալուց հետո էլ նա թեկուզև չէր խաղում նախկին ուժով, սակայն չէր կորցրել իր զորեղ հմայքը, շարունակում էր հիացնել հանդիսատեսին, Հարություն Կալենցի բառերով՝ ծեր էր, բայց՝ արքա։
Բուռն, անհանգիստ բնավորության տեր արտիստը նախապես բնակարան է ստացել Երևանի Կիևյան փողոցի ձախ մայթին։ Սիրել է պատուհանից երկար նայել դիմացն ընթացող շինարարությանը, հաճախակի այցելել է շինհրապարակ ու այնքան է կապվել հանդիպակաց նմանատիպ շենքի հետ, որ խնդրել է այնտեղ իրեն բնակարան հատկացնել ու տեղափոխվել է նոր շենք․ հիմա դրա պատին նրա հուշաքարն է՝ Օթելլոյի ուրվապատկերով։
Հայաստան տեղափոխվելուց հետո Փափազյանը վերստին ուզում էր աշխարհով մեկ պտտվել, հատկապես երազում էր լինել Լոնդոնում ու ցույց տալ հայ դերասանի ուժը Շեքսպիրի հայրենիքում, հրաժարվում էր միայն ծննդավայր Պոլիս այցելելուց, ասելով․ «ժողովրդիս աղաղակը ականջիս մեջ է, չի մոռացվում»։
1959 թ․ հոկտեմբերին Սունդուկյանի թատրոնում ուշացումով նշվեց Փափազյանի ծննդյան 70-ամյակը։ Միջոցառումը սկանդալային ընթացք ստացավ․ կոմկուսի կենտկոմի բյուրոն քննարկման դրեց ելույթներում նկատված «ազգայնամոլական միտումները»։ Ռուբեն Զարյանի վկայությամբ՝ «քաղաքում լուրեր էին պտտվում, թե Փափազյանը պատերազմի կոչ է արել Թուրքիայի դեմ հայկական հողերի պատճառով», ինչպես նաև բողոքել է, որ կառավարությունը թույլ չի տալիս իրեն Անգլիա մեկնել։ Միջոցառմանը զեկուցող Զարյանը խիստ տույժի ենթարկվեց։
Զարմանալի չէ, որ երբ 1963-ին Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայում մեկ տեղ բացվեց արվեստի բնագավառի համար, Փափազյանի թեկնածությունը մերժվեց։
Փափազյանն արտիստ էր ամեն ինչով՝ արտաքին տեսքով, հագուկապով, շարժուձևով ու հայացքով՝ կյանքում, թե բեմի վրա։ Գրելիս էլ որպես դերասան մտնում էր կերպարի մեջ ու թելադրում ասես նրա անունից՝ խաղալով։ «Նրա թատրոնն այժմ ավելի շատ բեմից դուրս է»,- գրում էր «Սովետական արվեստը» 1966 թվականին։
Փափազյանի «Հետադարձ հայացք» հուշերի գիրքն անասելի լավ ընդունվեց ընթերցողների կողմից և արագ սպառվեց․ հեղինակն անհամար նամակներ էր ստանում, տարբեր կազմակերպություններում կայացան հանդիպում-քննարկումներ։ Գիրքը հորինվածքի և իրականության մի յուրատեսակ խառնուրդ է․ դրանում հեղինակն ազատորեն միֆականացրել է իր կյանքը։ Պարզ դարձավ, որ Փափազյանը նաև մեծ գրող է՝ պատկերավոր խոսքով ու ճոխ, հյութեղ լեզվով, որում միաձուլված էին գրական արևելահայերենն ու արևմտահայերենը։ Գևորգ Աբաջյանի խոսքերով․ «Շատերը Փափազյանի ընթերցողներից գուցե առաջին անգամ հաղորդակցվեցին մեր արքայական լեզվի անբավ հարստությանը, ըմբոշխնեցին նրա գեղեցկությունները»։ Հաջորդեցին «Իմ Օթելլոն», «Համլետը ինչպես տեսա․․․», «Լիր արքա» վերլուծական գրքերը։ Փափազյանն անզուգական շեքսպիրագետ էր, բացի այդ՝ երբեմն ինքն էր թարգմանում խաղացած պիեսների տեքստերը։ 1956թ․ նա ընդունվեց գրողների միության շարքերը, նաև աշխատում էր արվեստի ինստիտուտում՝ որպես խորհրդատու։
Կյանքի մայրամուտին վատառողջ արտիստը բեմից կարոտն առնում էր՝ Սարոյանի «Իմ սիրտը լեռներում է» պիեսում խաղալով Մեք-Գրեգորի դերը․ «դերս լավն է, չեմ ուզում թողնել»։
Մտածող ու վերլուծող դերասան է եղել Փափազյանը, մշտապես վերանայել է դերերը, նույնիսկ կյանքի վերջում, երբ Օթելլոյի մասին գիրք է գրել, այդ դերում հանդես եկել հազարավոր անգամներ, խոստովանել է, որ նոր է հասկանում, թե ինչպես կարելի է խաղալ դերը։
Վերջին տարիներին՝ արդեն առաջացած տարիքում ու հիվանդ, Փափազյանը հազվադեպ էր բեմ բարձրանում, և իր փայփայած Օթելլոյի դերը թատրոնին կապող մի քաղցր հիշողություն էր դարձել։ Նա նույնիսկ գրականության և արվեստի թանգարանից հետ վերցրեց Օթելլոյի խալաթը ու այն կրում էր տանը՝ ձեռքին էլ մավրի թազբեհը։ Մահվանից մի քանի օր առաջ՝ արդեն կիսագիտակից վիճակում, նստել է հայելու առաջ ու ձևացրել, որ գրիմավորվում է, ինչպես Օթելլոյին պատրաստվելիս էր անում։ Մահվան շունչը զգալով՝ դադարել է գիշերները պառկել քնելու, հավատալով, որ այդպես մահվանն էլ մոտ չի թողնի։ Իսկ երբ ուժերը հատնել են, քնել է ու այլևս չի արթնացել։
Ամբողջ կյանքում Փափազյանը եղավ շրջիկ արտիստ ու այն, որ մահը վրա հասավ հեռավոր Օլգինոյում՝ կարելի է դրանով բացատրել։ Ինչ-որ մի անբացատրելի ու անհաղթահարելի ուժ 80-ամյա դերասանին տեղից պոկում էր, ճանապարհ գցում դեպի այլ հորիզոններ։
Կյանքում նա ազնվականի կեցվածք ուներ, իշխանական պահվածք. առատաձեռն էր, բայց և քմահաճ, պահանջկոտ․․․ Ռուբեն Զարյանը համոզված էր, որ Փափազյանը, ինպես և Թամանյանը, հայերիս վերադարձնում են «մեր ազնվական ծագումը։ Հայը ոչ թե վաճառական ժողովուրդ է, ինչպես տարածված է մեր մասին, այլ ազնվական՝ բառիս բուն իմաստով»։
Անկախ շրջակա իրականությունից ու բարքերից՝ Փափազյանն իր սեփական վարքականոնն ու կյանքի և արվեստի մասին հաստատուն պատկերացումներն ուներ, ու չնայած դրանք ոչ միշտ էին հասու շրջապատի մարդկանց, չշեղվեց իր ճանապարհից, մնաց անդրդվելի։ Նա նվաճել էր այդ իրավունքը՝ որպես անգերազանցելի արվեստագետ, սարոյանական Բեն-Ալեքսանդրի բառերով ասած՝ «մեր ժամանակի շեքսպիրյան ամենամեծ դերասանը»։
Աշոտ Գրիգորյան
Պատկերներ․
1․ Փափազյանը Օթելլոյի դերում (1957), հեղինակ՝ Մ․ Օզերսկի
2. Փափազյանը Համլետի դերում
3․ Փափազյանը 1916 թվականին
4․ Վավիկ Վարդանյանը, Մարիամ Մոճոռյանը, Վահրամ Փափազյանը, Ռուբեն Զարյանը և Օրի Բունիաթյանը (1956 թ․)
