«Վարթիվոր» կամ «իմ հայերենը»
Ամբողջ օրը քար լպստած այծերի հոգնած կանչից ու կթվորուհիների արաբերեն աղմուկից զատ ոչ մի ձայն չի հասնում Սասունի այս անկյուն։ Այստեղ հասնելն անգամ մի մեծ պատմություն է, էլ ուր մնաց՝ ձայն հասցնելը։ Բայց ազանի՝ նամազի կանչող աղոթքի ձայնը, այնուամենայնիվ, հասնում է։ Այն տարածվում է ներքևի Փիրշենք գյուղի մզկիթից դեպի վեր, անցնում այս փոշոտ ու ոլորապտույտ ճանապարհը, որի վրա վերջերս մահացան Մարաթուկի վանքը պեղելու ու վերակառուցելու ուղարկված քուրդ գիտնականները, և սողոսկում Օթնակ «յայլայում» արաբախոս հայերի՝ ծղոտե ծածկով ու քարե կիսապատերով վրաններից ներս։
Մարաթուկի Օթնակ հովիտը «քարտեզից դուրս» մի հողակտոր է այս աշխարհի երեսին, բայց ամենահետաքրքիրն այն է, որ դա նրա թերությունը չէ, այլ բացարձակ առավելությունը։ Այստեղ ոչ ոք հենց այնպես չի հայտնվում, ոչ ոք պետք եղածից ավելի չի մնում, ոչ ոք ոչ ոքի սահմանը հատել չի կարող, որովհետև նրանց գլխավերևում ՆԱ է՝ Մարաթուկն ու նրա գլխին թառած «Մեհերի տաճարը»։
Լալե հորաքույրը վրանում մենակ էր, երբ ես ծղոտե մեծ գլխարկ հիշեցնող այդ կատարների միջև մոլորվեցի ու հայտնվեցի նրա հովտային «տան» առաջ։
«Գել, յավրում, գել» (արի, ձագս, արի), - ներս կանչեց միջին տարիքի, մոմե մատներով ու արևից այրված դեմքով կինն իր նոր սովորած թուրքերենով, քանի որ ես՝ մոլորվածս, ոչ արաբերեն, ոչ քրդերեն չգիտեմ։
Ասում են՝ նա է ժամանակին մորը համոզել, որ նա էլ իսլամ ընդունի իր պես։ Փոքր էր, երբ հարս են տարել անհիշելի ժամանակներում «հայ եղած» մի ընտանիք, որոնք «նամազով նիյազով» մարդիկ էին և վաղուց հայերեն չէին խոսում։ Քրիստոնյա ծնված Լալեն ժամանակի հետ ոչ միայն տեղը տեղին հարս է դարձել այդ բազմամարդ տանն, այլև այնքան է հավատացել նրանց հավատացածին, որ համոզված էր՝ ինչքան շատ մարդ առաջնորդեն դեպի «ճշմարիտ ուղղին», այնքան ավելի մոտ կլինեն դրախտի դռներին ապագայում։ Իսկ եթե այդ «դարձի» բերվողը հարազատ ու սիրելի մայրդ է՝ դրանից էլ մեծ երջանկությո՞ւն․․․ Համ խիղճդ է հանգիստ, համ դրախտի մուտքն ապահովված։
Մայրը, որ միամիտ ու շատ ավանդապաշտ կին էր և շատ էր սրտնեղում վերջին շրջանում հայ աղջիկների՝ մինչև գետինը հասնող ծաղկավոր կիսաշրջազգեստները կամաց-կամաց դեն նետելու փաստից, գնում է հոջայի մոտ ու «նամուսն» ամփոփում Ղուրանի էջերում, որոնք ինքը երբեք չէր կարդալու՝ ոչ մի լեզվով գրել կարդալ չիմանալու պատճառով։
Այլ էր, սակայն, Լալեի հոր ոդիսականը, որը մինչև կյանքի վերջին րոպեն մնաց քահանայի ընտանիքից եկող իր հոր հավատքին՝ արժանանալով հարևանների ցասմանը՝ մի բուռ հող ու աղոթքի փոխարեն։
«Ես իմ հայերենը գիտեմ», -ասաց Լալեն իմ մոլորված հայացքին ի պատասխան, երբ գորգերով փաթաթված փոքր, բայց շատ մաքուր այդ վրանում խաղաղ նստած լսում էինք թեյնիկի թշշոցը։
«Իմ հայերենը»․ դա շատ մեծ բան է։ Կրոններից վեր մի ինքնություն է և ինքդ քեզնից ու քո ընտրություններից վեր մի բան է։ Այնպես որ երբ այստեղ ասում են՝ «Իմ հայերենը», նկատի ունեն այնքան վեր ու վեհ մի բան, որը կարող է անգամ հավասարվել Մարաթուկի գլխին թառած «Մեհերի» տաճարին։
Բոլոր պարագաներում, մայրիկն ամեն տարի անդավաճան շարունակում էր Մարաթուկի տաճարի համար ուխտի օրվան նախորդող գիշերը իր մոմե կնճռոտ մատներով մոմ պատրաստել ու ընծայել դրանք տաճարին՝ ուխտավորների հետ ուղարկելով վերև։ Ամենավերև։ Որովհետև գիտեր ու միշտ կրկնում էր՝ «Ըդ վանք վեր կար՝ ոչ իսլամ կար, ոչ հրիստյան, լաօ՛»։
«Ալլահուէքբեր, Ալլահուէքբեր, Ալլահուէքբեր», - թնդաց վրանն ու մենք և Լալեի գնալու ժամանակն էր։
Այդ օրը ես գիշերեցի հարևան վրանում, որտեղ Լալեի եղբոր ընտանիքն էր տեղավորված՝ Մինաս հորեղբոր գլխավորությամբ, որը դոշակների արանքում «Հայր մեր»-ը շշնջալուց հետո միայն հանգցրեց լամպը, իսկ ես վրանի մյուս անկյունում այդ օրվա բոլոր հակասությունները թողեցի մյուս օրերի ու մյուս տարիների համար, որովհետև պետք էր քնել․ վաղը Վարդավառ էր, վաղը Մարաթուկի ուխտն է․․․ Պետք է արթնանալ առավոտյան 4-ին, վերցնել շատ ջուր ու շատ համբերություն։ Վաղը Վարդավառ է․․․ Ամեն օր քար լիզող մի շարք այծերի վերջին, իսկ իմ՝ առաջին սասունյան Վարդավառը։
***
Մեր բեռնատարը, որի ետնամասում երջանիկ աղմուկով լցված էինք մենք, մեծ արագությամբ սլանում էր Արծվանիստի ձորով և վեր՝ դեպի «Մոլալու» կոչվող տարածքը։ Այնտեղ հորս քեռին՝ արդեն լուսահոգի Աշոտ քեռին իր մեղուներին ու ոչխարներին էր պահում ամռան ամիսներին։ Ես նոր էի եկել Հայաստան և այս անգամ՝ ընդմիշտ։ Երևի թե հենց այս պատճառով ամբողջ կյանքում Արծվանիստի ձորի գույներն իմ կյանքում կմնան ամենավառն ու անգերազանցելին։ Ես՝ ասֆալտի երեխաս, երբեք չէի տեսել այդպիսի ժայռեր ու ջրեր, այդքան ծաղիկ ու արև մի տեղում։
Աշոտ պապին, իհարկե, գառ մորթեց, ինչպես որ կարգն է։ Ճիշտ է, մեզ ասացին՝ «հեռու՛ գնացեք», որ իբր չտեսնենք արյունոտ ու տխուր տեսարաններ, բայց երբ վերադարձանք դեպքի վայր՝ արդեն անգլուխ գառը դեռ երկար գետնին պառկած շարժվում էր, թափահարում ոտքերը, իսկ նրա վզից ժայթքող արյունը չէր դադարում։ Արյունը, որը նույն «Հեռու գնացեք» ասող Հրայր հոպարը սկսեց հերթով քսել մեր ճակատին՝ խաչի նշան անելով։
Թե բա՝ Վարդավառ է, մատաղ է․․․
Ես այդ բոլոր տարօրինակությունների մեջ ո՛չ շփոթված էի, ո՛չ վախեցած․ լուռ հետևում էի իմ ինքնության բոլոր գույների ժայթքումներին ու այն ժամանակ դեռ չներկված սև գլխիս մի անկյունում պահում «սև օրվա» համար։
«Օրդ լավ անցա՞վ այսօր», -հետաքրքրվեց մեր նոր հարսը՝ փորձելով համոզվել, որ օտար ափերից եկան հյուրի քմահաճույքները գոնե մասամբ կարողացել են բավարարել։
«Ընտիր», -արձագանքեցի ես՝ հայերեն նոր սովորած բառով ու ամուր կառչած բեռնատարի ետնամասի դիմային հատվածին, որն արդեն մեզ ետ էր տանում։
Արևը մայր էր մտնում, իմ կյանքի առաջին Վարդավառը ավարտին մոտենում, իսկ ես՝ նոր սկսվում։ Որովհետև, ինչպես Մոսկվայից վերջերս հայրենադարձված իմ ընկերուհի Անին է ասում՝ միայն այստեղ է, որ դու դու ես, ու դա երբեմն վտանգավոր է։ Բա որ ժայթքի․․․
Հետագա բոլոր Վարդավառներս լեցուն էին երևանյան վայրենությամբ ու անհասկանալի, գույնի ու տեսակի հետ ոչ մի կապ չունեցող պատկերներով։ 2018-ի Վարդավառը, երբ մահացավ հայրս, փողոցում միայն փոքրիկ Գոռիկն էր դույլով կանգնած, և երբ մենք հիվանդանոցից եկանք ու մեր մեքենայով կանգնեցինք մեր դռան առաջ, իսկ հայրս թեև դեռ ապրում էր, բայց մենք էլ երբեք չէինք տեսնելու նրան, փոքրիկի աչքերը այնքան խնդուն միամտությամբ էին լցված ու տարակուսանքով՝ արդյո՞ք կարելի է մեզ ջրել։
-Ջրի՛, -ժպտաց ու ձեռքով համաձայնության նշան տվեց ղեկին նստած եղբայրս և աշխարհը Գոռիկինն էր։
Երևի այդ օրը մեր մթնած աշխարհը լուսավորող մի նշան էր դա, ո՞վ իմանա։ Բայց էլի ու էլի՝ հետագա բոլոր Վարդավառներս լեցուն էին երևանյան վայրենությամբ ու անհասկանալի, գույնի ու տեսակի հետ ոչ մի կապ չունեցող պատկերներով։ Սասունյան իմ եզակի Վարդավառը պետք է որ ջրեր ու հանգստացներ շատ-շատ ժայթքումներ, բայց արի ու տես՝ Սասունում արդեն չէին հիշում, որ Վարդավառին ջուր են ցողում ու նման գիժ-գիժ բաներ անում։ Նրանք, չունենալով այլևս հոգևոր հովիվներ, հիշում էին միայն այծիկների մատաղը, Մարաթուկի գագաթ ոտաբոբիկ բարձրանալու ուժն ու մայրիկների պատրաստած մոմերը որքան հնարավոր է երկար վառ պահելու պարտքի խրթին զգացումը։ Քանի որ, ինչպես եպիսկոպոս Բալըմյանն է ժամանակին գրել. «Եվ այս խեղճ ժողովուրդը եկեղեցի ունի՝ տեր չունի, հավատք ունի՝ պահապան չունի, հոտ է՝ հովիվ չունի, մենք էլ ասենք՝ Աստված ողորմի»։ Հուլիսի վերջին կիրակին էին սահմանել որպես այդ՝ «ուխտերի ուխտի» օր, ինչպես գրեթե ամենուր, ուր Վարդավառը որպես Լալեի ասած՝ «իմ հայերենի» հուշ մնացել ու ուխտերի ուխտ է դարձել հավերժ՝ դրոշներից, կրոններից ու քարտեզներից դուրս։
«Վարթիվոր»՝ կասեին Իջևանում, որտեղից գրում եմ 2025-ի Վարդավառի նախօրյակին, և որտեղ այս ջրօրհնեքը նույնպես ինքնության պայքարի ամենաանմեղ ձևերից էր ժամանակին, իսկ այսօր՝ տավուշյան խաղաղ դիմադրության հուշ ու պատիվ։ Էնպես որ՝ ես էլ քնեմ «վրանի» իմ այս ծայրում, որովհետև վաղը Վարդավառ է, իջևանյան «բուղլամա», նազուկ, և ի վերջո՝ այդքան ծաղիկ ու արև մի տեղ մեզ են սպասում։ Վաղը և միշտ։
Սոֆյա Հակոբյան