Եփրատը, գրքի «գողերն» ու անշունչ ճամպրուկը
«Եփրատ»․ կյանքումս առաջին հայերեն բառը որ կարդացի սա էր։ Այն ժամանակ ես դեռ չգիտեի, որ Եփրատը գետ է, ավելին՝ հետագայում կյանքիս տեսած ամենահրաշագեղ գետը։ Այդ անունը գրված էր հորս՝ կանաչ կազմով բազմաթիվ գրքերից մեկի վրա և Կիևի մեր տանը ուներ իր պատվավոր տեղը։ Դրա առաջին էջում մի գեղեցիկ, շատ վայելուչ տեսքով ձի էր նկարած ու անհաղթահարելի թվացող բարդության տեքստը կամաց-կամաց դառնում էր իմ կյանքի առաջին «տրամպլինը»։
Այդ օրերին դեռ 5 տարեկան էի, երբ մեր ընկերների տատիկը՝ տիկին Ռուզաննան, ինձ ու իր թոռնիկի համար այբբենարաններ էր ուղարկել Երևանից՝ հորս նախաձեռնությամբ։
Այդ օրվանից ի վեր կյանքս առաջվանը չէր։ Գրիր, գրիր, գրիր․․․ Մայրս հետս շատ էր տառապում, թեև համբերատարության մարմնացում էր, ինչպիսին որ մնում է մինչև օրս։ Ի վերջո, գրում էի բոլորի անունները՝ Սոֆա, Համո, պապա, մամա, իսկ մեծ եղբորս անունը՝ Անդրանիկ, չէի «բաշարում»։ Մի օր էլ ես, որ երբեք մորս չափ համբերատար չեմ եղել, դեն նետեցի գրիչը, փոթորիկ բարձրացրի, և մայրս հասկացավ՝ չէ, դեռ ժամանակը չէ։
Հետագայում մեր տան բոլոր հայերեն գրքերը մնում էին մի մեծ ու խորհրդավոր գաղտնիք, առնվազն մինչև 8 տարեկան, երբ նորից բացեցի այբբենարանն ու կարդացի՝ «խոզ»․․․
Անցել են տարիներ, մենք ևս 3 տուն ենք փոխել, բայց հորս գրքերը մինչև այսօր մնում են տան պահարանների գահակալ հատվածում, այդ թվում՝ «Եփրատը», որը հայրս պապիկիցս մնացած սովորությամբ ստորագրել էր՝ «գրքի գողերից» պաշտպանելու նպատակով։ Ու թեև իմ շրջապատում գրքի գող որպես էդպիսին չկա, պապիկիս ու հորս պես ես էլ մինչ օրս ստորագրում եմ նրանցից ժառանգություն մնացած ու իմ սեփական գրքերը։ Գուցե որովհետև դրանք մեր վայրիվերումներով լի կյանքում միակն են, որոնք մեզ են հասել նրանցից՝ անկախ կեցության վայրից ու մյուս հանգամանքներից։ Մեր համեստ ու փառահեղ ժառանգությունը, միակ անփոփոխ ու կայուն բանը, որ եկավ սերնդեսերունդ ու չտրորվեց, չկորավ, չվերացավ։ Միակ բանը, որ մեր տանը, ուր մեծերի գրեթե չեն տեսել, կարողացել է ասել ու ցույց տալ՝ դուք այ սա էիք, սիրելի երեխաներ ու չերեխաներ։
Այնպես որ՝ ներեցեք, բայց մեր տանը միշտ էլ գրքի գողը գող էր։
***
«Լա՞վ եք», -անորոշ, բոլորիս համար հասկանալի շերտեր պարունակող ժպիտով հարցրեց պարոն Վանյանը, երբ Ստեփանակերտի օդանավակայանում գրանցեց ու ինձ վերադարձրեց անձնագիրս։ Այդտեղից մենք պետք է հանձնեինք մեր ճամպրուկները ռուս խաղաղապահներին ու նստեինք դեպի Հաքքարիի կամուրջ ընթացող դեղին ավտոբուսները։
«Չգիտեմ, շուտով կերևա», -նույն բազմանշանակ ու հոգնած ժպիտով պատասխանեցի ես, ու մենք իրար հասկացանք։
Ինչե՛ր էի բերել խեղճ Վանյանի գլխին։ Ամեն անգամ, երբ լուր էի ստանում, որ որևէ մեկը ճեղքել է շրջափակումը, իսկ ես դեռ պիտի սպասեմ՝ այդ գրասենյակը օդ էր բարձրանում ու իջնում։ Չէր մոռացել ինձ Վանյանը։
Սեպտեմբերի 13-ն էր։ Անձրև էր ու անշուք սև բաճկոնով էի ճանապարհ ընկնում Ստեփանակերտից, ուր ժամանակին եկել էի ծաղկավոր երկար կիսաշրջազգեստով։ Հորեղբորս տղան ասել էր՝ «Հնարավորինս անշուք կհագնվես, չշպարվես ու հիվանդոտ տեսք կընդունես»։ Դա շատ էր ազդել իմ գիտակցության վրա, ես շատ էի նեղացել՝ ադրբեջանցիներից, այդ ամենին մեզ հասցրած հայերից, ինքս ինձնից, որ չէի հաշվարկել կյանքի նման շրջադարձն ու բոլոր բոլորից։
Ես հանձնեցի իմ մեկ հատիկ ճամպրուկը, որում տեղավորել էի մեկ ձմեռային բաճկոն, երեք բլուզ, երկու ջինսե տաբատ ու Ստեփանակերտից գնած ճերմակ երկարաճիտ կոշիկներս։ Մորս հետ իմ՝ Կիևի մեր տան կապույտ պատշգամբի տակ նկարված երջանիկ նկարն իր շրջանակով։
Լեռները շալակել տանել չէր կարելի, երկինքը, բույրերն ու շոշափելի երջանկությունները՝ նույնպես։ Այ քեզ բան։ Միայն մեզ էր կարելի տանել, այն էլ մեզ՝ բախտավորներիս։
«Հիմա ո՞ւր», -նայեցի իրերս ստուգելուց հետո ինձնով այլևս չհետաքրքրվող ադրբեջանցի զինծառայողին, որը ինձ էր պարզել ուսապարկս, որտեղ ներսում դատարկված նոութբուքս էր և Ստեփանակերտի իմ տանից և ոչ մի հատիկ գիրք, որոնք կարող էին վտանգել կյանքս։
«Հետո․․․ Ահա՝ անցեք»,-պատասխանեց խիստ շփոթված երիտասարդը՝ մատնանշելով արդեն հայկական կողմում կանգնած մեզ սպասող մեքենան։
Այսինքն՝ վերջ։ Այսքանը։
Ֆրունզիկ Մկրտչյանի ասած՝ «Վեր․․․Վեր․․․ Վերջացավ»․․․
Նման բաները երբեք միանգամից չես հասկանում։ Ոչ թե չես հավատում, այլ, ինչպես Արցախում էին ասում, «կլոխ չես ընկնում»։ Մինչև չի ընկնում բառի բուն իմաստով գլխիդ։
Փաստորեն՝ վերջացավ։
Ես չէի հավատում, որ մի քանի ժամից մորս գրկում կլինեմ, ադրբեջանցին չէր հավատում, որ հայն իր հետ անկաշկանդ, առանց զզվանք արտահայտելու խոսել է։
Ինչպես ասում են՝ ամեն մեկս մեր դարդին։
«Շնորհակալություն», -ասացի։
«Ձեզ էլ․․․ Ձեզ էլ շնորհակալություն, շնորհակալություն», - անդադար ասում էր զինվորականը, որին հրամայված էր լավը լիներ և որը դեռ «կլոխ չէր ընկնում», թե ոնց է հայը իրեն մարդու տեղ դնում։
Վերջացավ։
Փաստորեն՝ լեռները շալակել տանել չէր կարելի, երկինքը, բույրերն ու շոշափելի երջանկությունները՝ նույնպես։ Այ քեզ բան։ Միայն մեզ էր կարելի տանել, այն էլ մեզ՝ բախտավորներիս։
Փաստորեն՝ գրքերս էլ տանել չէր կարելի։
«Ի՞նչն էր ամենադժվարը տեղահանումից հետո», - վերջերս հարցրեց մի լրագրող ընկեր։
«Ոչինչը», -առաջինը եկավ մտքիս։
Որովհետև, ինչպես արդեն ասել էր մեկ այլ կոլեգաս Արցախից, «մենք բոլորս մեկ անգամ այդ կամրջի վրա արդեն մահացել ենք»։
Մահն է, որ անհաղթահարելի է։ Մահը հաղթահարածին էլ ի՞նչ դժվարություն։
Եվ, ինչպես կասեին Արցախում, լոխ հեչ՝ տեսնես իմ գրքերը, իմ սիրելի ու փայփայած գրքերը, որոնցից ոչ մեկը չտեղավորվեց իմ համեստ ճամպրուկի մեջ, ի՞նչ եղան, ո՞ւմ ձեռքով կրակի մատնվեցին, ո՞ր նկուղում խոնավացան, ո՞ր պահին էլ գոյություն չունեցան։
Տեսնես՝ ձյաձ Սամվելը, որը Ստեփանակերտի միակ կենդանի գրախանութի սիրտն ու հոգին էր, ուր է հիմա։
Տեսնես՝ պատերազմների ժամանակ գիրք ոչնչացնողների համար դժոխքում հատուկ սենյակ կա՞։
Տեսնես՝ եթե գրքի գողը գող չէ, ապա գիրք սպանողն ինչու մարդասպան չի համարվում: Չգիտեմ։
Չէ, ներեցեք, բայց մեր տանը միշտ էլ գրքի գողը գող էր։
Սոֆյա Հակոբյան