Երևանը, որը «չեն սիրում»
Երևան ասելիս իմ շուրթը չի ճաքում։ Բնավ։ Տարբեր տարիներին տարբեր զգացողություններ եմ ունեցել Երևան ասելիս՝ ամենանվիրական, մանկական վարդագույն սիրուց մինչև անտարբերություն, բայց Երևանը ինձ, ես էլ նրան չենք «ճաքացրել» երբեք։
Գիտակցական կյանքիս ամենակսզբում, երբ ծննդավայր Կիևում փորձում էի Երևանը ուրվագծել մտքումս, հիշում էի ամառային տապը, սրճարաններում շարված շատ անճաշակ սպիտակ պլաստմասե աթոռները, բաց երկինքը, ծիրանի հոտն ու տատիկենց բակի «բեսեդկան»։ Ոչ, դա տաղավար չէր, դա հենց «բեսեդկա» էր։ Այդտեղ ամբողջ շենքի կյանքն էր եռում, ես կասեի՝ կյանքեր էին գծվում ու փոխվում, այնպես որ՝ հենց «բեսեդկա»։
Հորս ու վերևի հարկի Խչոյի նարդու մրցաշարը, մկների նման շուրջները պտտվող մենք, ձմերուկով լի ամանով ու հերթական խայթող նկատողությամբ պարբերաբար հայտնվող ու անհետացող հորաքույրս, և բազմաթիվ անծանոթ ու կիսատկլոր այլ երեխաներ։ Ամառային երեկոներին հաճախ այդտեղ իսկական դիսկոտեկ էր կազմակերպվում, լույսեր էին կախվում, ամսագրերից ինչ-որ գունավոր նկարներ էին կտրվում ու փակցվում, իսկ մենք հագնում մեր ամենակոկետ ու «թռթռիկ» շորերն ու վազում խելագարի պես պարելու։ Եվ այդ ամենը մի «բեսեդկայի» շուրջ։
Տատս միշտ իր ձեռնափայտով բազմած էր «բեսեդկայի» առջևի երկաթե ձողին ու սպասում էր իր աստղային ժամին, երբ մեզանից որևէ մեկը սովի նշաններ ցույց կտա ու նա կանի դա՝ տատիկության պատմության մեջ կարևորագույն ժեստը․․․ Խալաթի գրպանից դուրս կհանի կոնֆետը, ծիրանը, հաց ու պանիրը, անգամ՝ նրբերշիկը։ Բայց ամենամեծ գանձը ձիթապտղի դատարկ տարրայի մեջ մեզ համար հատուկ հավաքված ծիրանի կտերն էին, որոնք օլիգարխի հայացքով կարող էինք իջեցնել բակ ու քարով կոտրել, ուտել, վայելել այդ երանությունը, մինչ այլոք հատիկ-հատիկ էին հավաքում իրենց «կտերը»։
Ավելի ուշ՝ աշնանը, երբ հորաքրոջս տղան՝ Հովիկը, դպրոցից տուն ճանապարհին անցնում էր տատիկենց պատշգամբի տակով, պարտավոր էր ձայն տալ ու զգուշացնել, որ տեղում է։ Ինչից հետո պատուհանից պետք է բառի բուն իմաստով դուրս թռչեր մի մեծ դեղձ ու լսվեր՝ «Հովի՛կ», և տատիս գոհ հայացքի ներքո աճպարար դարձած Հովիկը նոր իրավունք ուներ տուն գնալու։
Ի՛նչ լավն էր «բեսեդկայի» շուրջ տարածված իմ փոքր աշխարհի փոքր Երևանը․․․
***
Մութ, խորքի մեջ ծայրը չերևացող ու անելանելի մթությամբ ծածկված երեկո էր։ Փողոցի լույսերը վառված էին, բայց հիմա դրանք չեմ հիշում, մութ էր, շատ մութ։ Ինչպես սեպտեմբերի 27-ից սկսած ամեն օր, այդ երեկո էլ գլուխս վերև չբարձրացնելով, այս աշխարհի հետ կապ չունեցողի սառը հայացքս գետնին տպած էի քայլում, ոչինչ ու ոչ ոքի չնկատելով։
-Սո՞ֆ․․․
-Վայ, Սամո, դո՞ւ ես։
-Հակոից խաբար կա՞։
-Հա, երկու օր չէր զանգում, էսօր խոսել ենք։
-Հա․․․
Ես շատ էի նեղանում եղբորս այն տարեկիցներից, որոնք մնացել էին փողոցում։ Որովհետև Հակոն ճակատում էր, իսկ իրենք՝ ոչ։ Հիմա շատ բան է փոխվել, մենք ենք փոխվել, միֆերն են փոխվել, ճշտի ու սխալի գծերը տեղը տեղին այլայլվել են, բայց այն ժամանակ ես մտածում էի՝ ի՞նչ գործ ունեն էստեղ։ Աբոյի թոռ Աբուլը այրվել էր Մատաղիսում, բայց ողջ դուրս պրծել։ Սմբատը մի կերպ էր դուրս պրծել օդային հարձակման տարափի տակից ու բոլորովին այլ մարդ դարձած տուն հասել։ Եռաբլուրում էր մի օր հասկացել, որ շրջափակման մեջ մնացած ու իր պես դուրս գալ չհաջողած «շենգավիթցին» մեր հորաքրոջ տղան է՝ Հովիկը կամ, ինչպես լուսահոգի տատս էր միշտ ասում, «Հովիկս»։ Գլուխը կախել էր Սմբատն ու այդ օրվանից փողոցում ինձ տեսնելիս միշտ ճանապարհը փոխում էր, կարծես՝ ի՞նչ կարող էր անել, որ չէր արել։
Մեռնե՞լ․․․
Դե, հազար ներողություն․․․
Հետո հարևան փողոցից 19-ամյա Սուրոյի լուրն էկավ, կնքահայրս եկել էր հուղարկավորությանը, ասաց՝ «մաս-մաս են հավաքել էրեխուն»։
Հիմա նրան նվիրված ցայտաղբյուրը նույնպես Երևանի, արդեն ուրիշ մի Երևանի մաս է։
«Էս հլը չպրծավ հա․․․», -հոգոց հանեց մեր վարորդը տեսնելով գիշերով երևանյան դիահերձարանների հերթերն արդեն երկու ամիս անց՝ նոյեմբերի վերջ, երբ Քարվաճառի հանձնման օրը Քարվաճառից էինք վերադառնում։ Մոնթեի ծննդյան օրն էր, ինչպես նաև իմ հորաքրոջ տղայի ծննդյան օրը, որը դեռ չկար ու չկար։
Չէ, «չպրծավ»։
Հովիկը՝ «շենգավիթցին», միայն փետրվարին ամփոփվեց Եռաբլուրում, բայց իմ ու նրա շատ խոսակցություններ այդպես էլ չամփոփվեցին։ Հետևում մնացին մեր՝ Չարենցի արձանի մոտ զինվորիկների պես շարված կամ ինչ-որ տարօրինակ շատրվանների մոտ վարդագույն ձողիկ ուտելիս արված երևանյան նկարները, երբ երևանյան ամառներն այնքան համեստ ու ուրախությամբ լի էին, և երբ չնայած անտանելի տապին հայրս կարողանում էր մեզ ստիպել լուսանկարվել այդ արևի տակ։ Որովհետև մենք որքան էլ երես առած լինեինք՝ չէինք կարող հակառակվել սասունցու բարդ բնավորությամբ տիպիկ երևանցի հորս, իսկ դու՝ աշխարհի չափ սիրելի քեռուդ, որին այդքան նման էիր։
Հովոն իսկական երևանցի էր, թեև հայրը սյունեցի, մայրը՝ սասունցի էր։ Հովոն իսկական երևանցի էր։ Եվ ես երբեք չհանդուրժեցի 2020-ից այս կողմ «երևանցիների» հասցեին հնչող «դե ձեզ ինչ կա»-ն։
***
Կարսը բավականին ծանր հիշողություն ու մթնոլորտ կրող քաղաք է, ինչ խոսք։ Արդեն երևի ասել եմ, որ այն միանգամից սիրվող «թռի-վռի» քաղաքներից չէ, և դա լավ է։ Որովհետև շատ վայելուչ, շատ մտածելու, շատ հիանալու ու շատ քայլելու տեղ է Կարսը, և անշուշտ՝ շատ բարձր գիտակցություն պահանջող տեղ է Կարսը։
Իրականում, Կարսը երևի թե պետք է լիներ մեր քավության ու կարևոր հարցեր տալու, իսկական քրիստոնեական ապաշխարանքի ու մեծահոգությամբ այս կյանքն իր եղած չեղածով ընդունելու կետը, ասել է թե՝ պատվո ու տեսակի հաղթանակի կետը, բայց դարձավ միայն զոհ լինելու ցանկության մեխն ու մուրճը։ Դե, Կարսն ի՞նչ անի, որ դուք էդպես ուզեցիք․․․
Ինչևէ, եկել էի ուրիշ բան ասելու։ Ուզում էի ասել՝ Երևանը Կարսից եմ սկսել սիրել։ Գիտակից, «բեսեդկայից» դուրս սիրո մասին եմ ասում։ Ամոթ բան է երևի, բայց դե ինչ կա դա եմ ասում։ Այնքան չարենցյան սիրտ, այնքան երևանյան հոտ, այնքան լռեցված հոգի, ինչքան Կարսում է, մեկ էլ հին Երևանի խորքերն են ունեցել։ Ունեցել, որովհետև էլ չունեն։ Որովհետև մենք որոշել էինք, որ մեզ հին Երևան պետք չէ։ Եվ որքա՛ն ցավ պիտի ապրեի ամեն անգամ, երբ այլոք միայն Գյումրիին էին նմանեցնում Կարսն, իսկ ես արդեն հասկացել էի, որ սա Երևանն է, որ կա, որի հետ, սակայն, համեմատելու բան չենք թողել։
Շատ եմ սիրել Կարսը Երևանից հետո, Երևանը Կարսից հետո։ Մե՛ղք լինես դու, Երևա՛ն, ինչո՞ւ եմ քեզ «մեռելների» մեջ փնտրել ու գտել․․․
***
Հետաքրքիր նորաձևություն, ես կասեի՝ նոր մի ախտ է տարածվել հայոց մեջ՝ ձևացնել, որ չեն սիրում Երևանը։ Արի ու տես, պարզվել է որ վատն է մեզ այսքան ծառայած, մեր կամակորություններն ու անգրագիտությունները հանդուրժած, մոր պես ամեն մեկին իր գիրկն առած քաղաքը։ Վատն է, բայց բոլորն այնտեղ են։ Վատն է, բայց բոլորին կերակրում է։ Վատն է, բայց առաջին հարվածն է վերցնում իր վրա, երբ ամենաշատ որդիներին է ճանապարհում սահման ու միաժամանակ ամենամեծ թուքումուրն ուտում սահմանից, կամ՝ երբ ամենամեծ փոթորիկներն է առնում իր փողոցներով ամեն չնչին տատանումից, բայց վերջում լսում հայտնի «Կասկադի կաֆեներում անդարդ նստած»-ի լեգենդն ու երբ փոթորիկից հետո անգամ վաստակած մի վայրկյան լռությանը չի արժանանում, այլ ալեկոծված ամբոխներին է պահում իր գետնին, որ բոլորով անդունդը չգլորվենք։
Արի ու տես, որ վատն է այն քաղաքը, որի մասին ժամանակին այդքան սիրով երգեր էինք երգում։ Այն ժամանակ նորաձևությունն այլ բան էր թելադրում։ Արի ու տես, որ դեռահասի պես մորից գանգատվող անպետք երեխա դարձանք։ Արի ու տես, որ Երևանը անճոռնի կառուցապատմամբ, հազարավոր մեքենաներով, և ի վերջո՝ մեր ատելության խոսքով լցնել կարելի է, բայց լքել ու հանգիստ թողնել այն՝ երբեք։
Արի ու տես․․․
Սոֆյա Հակոբյան